Πώς παράγεται το νόμισμα – Πώς λειτουργεί το Τραπεζικό σύστημα

                                                                                                του Γιώργου Παπουτσή

Το νόμισμα έχει 2 βασικές ιδιότητες: Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ανταλλακτικό μέσο για απόκτηση αγαθών και υπηρεσιών και ως μέσο για αποταμίευση της αξίας της τρέχουσας παραγωγής του παραγωγού. Ως μέσο αποταμίευσης μπορεί να δανείζεται έναντι τόκου. Ο τόκος  είναι βασικά η αποζημίωση του δανειστή για την αναβολή της άμεσης κατανάλωσής του στο μέλλον,  σταθμισμένης με τον κίνδυνο μη επιστροφής του δανείου, της εκτιμώμενης μελλοντικής αξίας του χρήματος (πληθωρισμός) και της  προσφοράς και ζήτησης χρήματος.

Πέραν των παραπάνω το σύγχρονο νόμισμα είναι από τον νόμο υποχρεωτικά αποδεκτό μέσο διευθέτησης συναλλαγών κάθε είδους.

Το χαρτονόμισμα όπως το βιώνουμε σήμερα χωρίς αντίκρισμα σε χρυσό και εκτυπούμενο αποκλειστικά από μια Κεντρική  Τράπεζα (fiat money) δεν είναι παρθενογένεση. (Να σημειώσουμε για την ιστορία  ότι για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε από την Μογγολική Αυτοκρατορία του Τζεγκινγκς Χαν και των επιγόνων του). Προέρχεται από ένα ιστορικό συνεχές που ξεκίνησε με τις πρώτες εμπορικές συναλλαγές μεταξύ και εντός ανθρωπίνων κοινοτήτων εδώ και χιλιάδες χρόνια κυρίως με την καθιέρωση της Γεωργίας που δημιουργούσε περισσεύματα προϊόντων προς ανταλλαγή.

  Η εξέλιξή του επιγραμματικά είναι:

• Χρήση ως νομισμάτων υλικών που είχαν και αυτά αξία χρήσης, επικράτηση των πολυτίμων μετάλλων –βασικά του χρυσού-, (λόγω μεγάλης αξίας σε  μικρό όγκο, αφθαρσίας, ευκολίας διαμόρφωσης σε κέρμα κτλ )  για νομισματική  χρήση (αυτό του προσέδωσε και επιπλέον αξία απ’αυτή που είχε ως αξία χρήσης)
•    Εμφάνιση αργυραμοιβών που δεχόταν (έναντι τόκου) και δάνειζαν (με μεγαλύτερο τόκο)  χρυσό.
•  Εμφάνιση αποδεικτικών κατάθεσης που λειτουργούσαν ως νομίσματα (τραπεζογραμμάτια) και ήταν ανά πάσα στιγμή εξαργυρώσιμα σε χρυσό από τον εκδότη-Τραπεζίτη (Εδώ εμφανίστηκε για πρώτη φορά και το fractional reserve banking, δες παρακάτω)
•  Ίδρυση Κεντρικής Τράπεζας (για πρώτη φορά στην Αγγλία του 17ου Αιώνα) με κύριο στόχο την δανειοδότηση του κράτους έναντι κρατικών ομολόγων και αργότερα το μονοπώλιο στο νόμιμο νόμισμα του κράτους. (μη ξεχνάμε ότι στην Ελλάδα μέχρι την ίδρυση της Κεντρικής Τράπεζας το 1927 το εκδοτικό προνόμιο για δραχμές ήταν στην Εθνική Τράπεζα)
•  Μετά την καταστροφή του Α Παγκόσμιου πολέμου και το κραχ του ΄29 η κυκλοφορία χρυσού ως νομίσματος περιορίστηκε διά νόμου και αντικαταστάθηκε από χαρτονομίσματα (και σε μικρό ποσοστό κέρματα) που αντικρίζονταν μερικώς , στα αποθέματα χρυσού της κεντρικής τράπεζας.
•   Με την συμφωνία του Bretton woods μεσούντος του Β Παγκόσμιου Πολέμου η ανταλλαγή σε χρυσό  περιορίστηκε μόνο σε συναλλαγές μεταξύ κρατικών Κεντρικών Τραπεζών και το 1970 με την εγκατάλειψη του κανόνα του χρυσού πήγαμε στον χώρο του χαρτονομίσματος δηλ. «δια νόμου επιβαλλόμενου υποχρεωτικού μέσου συναλλαγών»  (Fiat Money) χωρίς αντίκρισμα σε χρυσό.

 

Πώς παράγεται όμως και κυκλοφορεί το χαρτονόμισμα σήμερα πχ στην Ευρωζώνη και πως έχει ανταλλακτική αξία χωρίς αξία σε χρυσό από πίσω του;

Οι εμπορικές Τράπεζες  δίνουν ενέχυρα υπό μορφή τίτλων (ή και πουλούν τίτλους) στην κεντρική τράπεζα η οποία τυπώνει έναντι αυτών χαρτονομίσματα που τα δίνει στις Εμπορικές Τράπεζες. Δηλ. οι Εμπορικές Τράπεζες «αγοράζουν» τα χαρτονομίσματα από την Κεντρική Τράπεζα δίνοντας ως εγγύηση ή παραδίδοντας τίτλους που είναι υψηλής διαβάθμισης. Αυτό είναι που δίνει ανταλλακτική αξία στο νόμισμα. (Δηλ. οι απαιτήσεις που υποθηκεύονται ή πωλούνται παίζουν το ρόλο του χρυσού. Βέβαια οι Κεντρικές Τράπεζες έχουν και ένα μικρό ποσοστό του Ενεργητικού τους σε χρυσό και σήμερα αλλά αυτό πρέπει να θεωρηθεί ως «υπόλειμμα» που έρχεται από την εποχή του χρυσού κανόνα και κάλυπτε τα αρχικά χαρτονομίσματα στην Αγορά πριν την εγκατάλειψη του κανόνα του χρυσού. Εξ ου και η ανάγκη κατανόησης του νομισματικού συνεχούς. Το σημερινό νόμισμα δεν δημιουργήθηκε εν κενώ).

Τι τίτλους; Κυρίως κρατικά ομόλογα δηλ υποσχετικές του κάθε κράτους ότι θα πληρώσει από τα μελλοντικά του (φορολογικά βασικά) έσοδα τα συγκεκριμένα ομόλογα. Η ECB δέχεται επίσης και άλλα ομόλογα ιδιωτικής φύσεως  αλλά υψηλής διαβάθμισης.

Δηλ. υπάρχει ένας τίτλος που έχει αγοραστεί με κυκλοφορούντα χαρτονομίσματα από ένα κράτος ή από  ένα δανειολήπτη και έναντι αυτού δημιουργούνται καινούργια χαρτονομίσματα δηλ. αυξάνεται η νομισματική κυκλοφορία δηλ. αυτό που οι οικονομολόγοι λένε Μ0 , κυκλοφορούντα χαρτονομίσματα σε φυσική μορφή  (που όμως είναι ένα μικρό ποσοστό της συνολικής νομισματικής κυκλοφορίας Μ1, Μ2 , Μ3 , Μ4 δες παρακάτω).

Αυτό από μόνο του δεν είναι πληθωριστικό. Για να το καταλάβουμε αρκεί να σκεφτούμε απλοϊκά  ότι ο  δανειολήπτης του οποίου το δάνειο μπήκε ως ενέχυρο  θα πληρώσει το δάνειό του σε χαρτονόμισμα στην Εμπορική Τράπεζα, η Εμπορική Τράπεζα θα πληρώσει την κεντρική σε χαρτονόμισμα  για να πάρει πίσω το ενέχυρο και στο τέλος τα επιπλέον χαρτονομίσματα θα βγούν από την κυκλοφορία καταλήγοντας στο χρηματοκιβώτιο της Κεντρικής Τράπεζας ή σε κάποιο κλίβανο.

Στην πραγματικότητα η νομισματική κυκλοφορία αυξάνει, στην ιδανική αντιπληθωριστική περίπτωση,  τόσο όσο απαιτείται για να ανταποκρίνεται στις αυξημένες ανάγκες συναλλαγών λόγω της ανάπτυξης της οικονομίας αλλά και της μεγαλύτερης εμπορευματικοποίησής της (πχ πράγματα που ιδιοπαράγονταν,  όπως σπιτικά γεύματα αγοράζονται, αύξηση αγοροπωλησιών ακινήτων, υπεργολάβηση προηγουμένων σταδίων παραγωγής αντί της καθετοποίησης στα πλαίσια της ίδιας επιχείρησης κτλ).

 Η ιδρυτική φιλοσοφία της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τραπέζης –κυρίως λόγω της κυρίαρχης Γερμανικής επιρροής-   είναι ακριβώς αυτή δηλ. η διατήρηση της σταθερότητας της αγοραστικής δύναμης του νομίσματος  σε αντιδιαστολή με την Αμερικανική FED που έχει ως προτεραιότητα την «υποστήριξη της ανάπτυξης» και μετά την νομισματική σταθερότητα.

Που είναι το πρόβλημα; Μα βέβαια τα κρατικά χρέη. Στην πράξη τα κράτη δεν πληρώνουν τα χρέη τους , τα ανακυκλώνουν και τα αυξάνουν: Αντί να αποπληρώσουν τα χρέη τους εκδίδουν νέα ομόλογα για να πληρώσουν τα λήγοντα (επιβαρύνονται μόνο με τους τόκους που κρατιούνται αφ’νός χαμηλά λόγω της προθυμίας της Κεντρικής Τράπεζας να τα δεχθεί ως εγγυήσεις και αφετέρου μειώνονται περαιτέρω από τις επιστροφές των «κερδών» από τους τόκους που χρεώνει στις Εμπορικές Τράπεζες  η Κεντρική Τράπεζα στις κυβερνήσεις που είναι μετοχοί της. Η βασική αιτία του πληθωρισμού είναι τα συνεχώς αυξανόμενα κρατικά «αέναα» χρέη. Το θέμα είναι ότι αυτά τα πρόσθετα νομίσματα ξοδεύονται από το κράτος και δημιουργούν συνήθως πληθωρισμό . Πέραν της αυθαιρεσίας κατανομής τους σε μη παραγωγικές δραστηριότητες , ανισοκατανέμονται και από το ότι οι πρώτοι παραλήπτες ευνοούνται λόγω πληθωρισμού απέναντι στους επόμενους που τα λαμβάνουν πληθωρισμένα.

Παρενθετικά εμείς πως την πατήσαμε και δεν καταφέραμε να ανακυκλώσουμε το χρέος μας «φυσιολογικά»; (Χρειάστηκαν οι εταίροι μας στην Ευρώπη μέσω του μνημονίου για να μας το ανακυκλώσουν με διακρατικό χαριστικό χρέος). Απλά κάποια στιγμή οι δυνητικοί αγοραστές των ομολόγων μας είδαν ότι τα κρατικά έσοδα από την οικονομία μας δεν αρκούσαν για  να εξυπηρετήσουν το κόστος του συνεχώς αυξανόμενου χρέους μας (δανειζόμασταν συστηματικά και για τους τόκους πλέον) και εκτίμησαν ότι η πιστοληπτική μας διαβάθμιση θα υποβιβάζονταν και η ΕΚΤ θα έπαυε να το δέχεται ως εγγύηση. Έπαυσαν να το αγοράζουν και πέσαμε σε τοίχο.

Μια δεύτερη παρένθεση. Τι έγινε με το QE στις ΗΠΑ και τι εξήγγειλε ο Ντράγκι για το QE της Ευρωζώνης;

Στις ΗΠΑ η FED αγόρασε «την μάνα της και τον πατέρα της» σε τίτλους (νομίζω 2-3 τρις $) πέραν των συνήθων αγορών της κρατικών ομολόγων , σε πολλές περιπτώσεις «σκουπίδια» όπως τα ενυπόθηκα στεγαστικά δάνεια των κρατικών Fannie Mae και  Freddie Mac κοντά στις ονομαστικές τους  τιμές , και έριξε αφθονία $ στην αγορά . Η λογική ήταν κυρίως  μονεταριστικής έμπνευσης (κατά τον Friedman η κρίση του 29 οφειλόταν στην έλλειψη ρευστότητας στην αγορά) και φυσικά χειροκροτήθηκε από τους Κεϋνσιανιστές λόγω των γνωστών ανόητων ιδεοληψιών περί πολλαπλασιαστή κτλ.

Είμαστε λίγοι για να κρίνουμε τα καλύτερα οικονομικά μυαλά του κόσμου που τρέχουν την FED , την Αμερικανική κυβέρνηση και το Αμερικανικό Χρηματοπιστωτικό σύστημα . Θα τολμούσα να πώ μόνο ότι θα κριθεί από το αν ο αδιαμφισβήτητος  δυναμισμός και η ευελιξία της Αμερικανικής οικονομίας θα μπορέσει να καλύψει το σοκ καλύπτοντας μέσω της ανάπτυξής της  την περίσσεια $. Νομίζω ότι πρέπει να δούμε τα αποτελέσματα.

Ο Ντράγκι θέλει να ρίξει 1.6 Τρις € στην αγορά αγοράζοντας (όχι μόνο δεχόμενος απλώς ως  collateral) κρατικά ομόλογα. Ας μου επιτραπεί να πω ταπεινά ότι αμφιβάλλω ότι αυτή η Κεϋνσιανής έμπνευσης επέμβαση με αύξηση του κρατικού χρέους στην Ευρωζώνη θα μπορέσει να ξεκολλήσει το πρόβλημα αποβιομηχανοποίησης  , δυσανάλογα υψηλών κοινωνικών δαπανών και παραγωγικότητας στην Ευρωζώνη. Εχω την αίσθηση ότι χωρίς διαρθρωτικά μέτρα δεν θα κάνει τίποτα πέραν της αύξησης του πληθωρισμού και της περαιτέρω  στρέβλωσης της παραγωγικής βάσης της Ευρώπης.

 Πώς λειτουργεί το Τραπεζικό σύστημα και η νομισματική κυκλοφορία

Το τραπεζικό σύστημα παράγει πολλαπλάσιο χρήμα με την μορφή δανείων από τα χρήματα που κατατίθενται πρωτογενώς σ’αυτό λόγω του fractional reserve banking. Πώς;

Ας υποθέσουμε ότι κάποιος καταθέτει στην Τράπεζα 1000 € . Η τράπεζα κρατώντας ένα ελάχιστο απόθεμα που επιβάλλεται από τους κανονισμούς λειτουργίας του Τραπεζικού Συστήματος (πχ 10%) δανείζει τα 900 € απ’αυτά σε κάποιο δανειολήπτη πιστώνοντας τα στον λογαριασμό του.

Τι θα τα κάνει ο δανειολήπτης; Θα πληρώσει με αυτά προμηθευτές τους που θα τα καταθέσουν πάλι στην τράπεζα . Αρα η Τράπεζα θάχει άλλα 900 € για να δανείσει εκ νέου. Θα δανείσει απ’αυτά τα (1-.1)*900=810 €  κοκ. Το συνολικό ποσό που θα δανείσει από τα αρχικά 1000€  θα είναι (άπειρη σειρά .9+.92+.93 +……) = 1000*.9/(1-0.9)=9000€ ! Δηλ. θα παράξει 8000€ παραπάνω € (800%) από τα 1000 € που της κατατέθηκαν σε χαρτονόμισμα.

Μερικές διευκρινίσεις.

•         Όταν λέμε ότι τα χρήματα επανακατατίθενται στην Τράπεζα εννοούμε στο Τραπεζικό σύστημα (πχ κάποιος δανείζεται από την ΑΛΦΑ και μπορεί τα χρήματα να καταλήξουν στην ΕΘΝΙΚΗ. Αυτό δεν είναι θέμα γιατί η ΑΛΦΑ μπορεί μέσω του διατραπεζικού συστήματος να δανειστεί από την ΕΘΝΙΚΗ ή η αλληλουχία του δανεισμού να συνεχιστεί από την ΕΘΝΙΚΗ ή κάποια επόμενη Τράπεζα.) Ας σκεφτούμε ότι αυτό μπορεί να γίνει στην πραγματικότητα στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού συστήματος. Άλλωστε πως νομίζετε ότι έγινε η εκστρατεία στα Βαλκάνια, Ουκρανία, Τουρκία, Πολωνία κτλ του Ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος; Με τις καταθέσεις των Ελλήνων; Όχι βέβαια, αυτοί που γνωρίζουν τα σχετικά θέματα ξέρουν  ότι στην Ηπειρωτική Ευρώπη οι πηγές χρηματοδότησης είναι η Φραγκφούρτη, η Στοκχόλμη (λόγω δυναμισμού των παραγωγικών βάσεων τους αλλά και συσσώρευσης κεφαλαίου λόγω μη καταστροφής από πολέμους για την δεύτερη) και η Ελβετία (λόγω κυρίως ξένων καταθέσεων). Η Φραγκφούρτη ήταν ο κύριος χρηματοδότης μας  ,όπως η Ελβετία χρηματοδότησε τις Αυστριακές Τράπεζες για να μας ανταγωνιστούν στα Βαλκάνια και η Σουηδία τις Βαλτικές χώρες, Πολωνία κτλ.

•         Είναι επικίνδυνο αυτό; Όχι αν οι χρεώστες – αποδέκτες των δανείων είναι (αρκετά) αξιόπιστοι και εξυπηρετούν τα δάνειά τους. Αν αυτό ισχύει η Τράπεζα μπορεί να δανείζει και πέραν της καταθετικής της βάσης , δανειζόμενη πέραν αυτής από άλλες Τράπεζες. Με τέτοιες συνθήκες ακόμη και ένα bank run είναι αντιμετωπίσιμο με δανεισμό από άλλες πηγές . Αν τα δάνεια δεν εξυπηρετούνται τότε εμφανίζονται προβλήματα που όμως θα εμφανίζονταν και χωρίς το fractional reserve banking  .(Σε μικρότερο απόλυτο μέγεθος αλλά εξ’ίσου θανατηφόρα). Άλλωστε ακριβώς έτσι αντιμετωπίστηκε μέχρι τώρα το bank run στο Ελληνικό Τραπεζικό σύστημα στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Συστήματος . Οι Ελληνικές Τράπεζες έχασαν στην τελευταία πενταετία το 50% των καταθέσεων οι οποίες αναπληρώθηκαν ,έναντι εγγυήσεων από δοθέντα δάνεια, από την ΕΚΤ . (Βέβαια η αποσάθρωση της πιστοληπτικής διαβάθμισης των εγγυήσεων μας οδήγησαν στην τελευταία φάση στον ELA και αν δεν αλλάξει κάτι θα οδηγηθούμε σε capital controls.)

Για τους παραπάνω λόγους το τυπωμένο αρχικά νόμισμα παράγει πολύ μεγαλύτερη νομισματική κυκλοφορία που μετριέται ως Μ1 , Μ2 , Μ3 κτλ(που μετράν και τα υπόλοιπα καταθέσεων κτλ)  . Αυτή είναι πολύ μεγαλύτερη κυκλοφορία απ’αυτή που μπορεί να παράξει οποιαδήποτε «παράλληλο νόμισμα» εκτός του Τραπεζικού Συστήματος .

Το κυριώτερο όμως είναι ότι αυτή μπορεί να επεκταθεί όσο απαιτείται (με ανατροφοδότηση από την Κεντρική Τράπεζα και το Ευρωπαϊκό Τραπεζικό Σύστημα )  για να καλύψει τις ανάγκες των συναλλαγών ,όμως αν και μόνο αν,  δίνονται υγιείς εξυπηρετούμενες στην συντριπτική πλειοψηφία τους πιστώσεις .

Πέραν όμως του Τραπεζικού συστήματος επιπλέον νομισματική κυκλοφορία δημιουργούν και οι εμπορικές πιστώσεις. Όταν ο προμηθευτής δίνει πίστωση 2 μηνών στον πελάτη του, αυτόματα δημιουργεί το ισοδύναμο ενός παράλληλου νομίσματος. Δηλ. Ο πελάτης του έναντι του χρέους του απολαμβάνει μια ρευστότητα 2 μηνών. (Είναι σαν κάποιος να του δάνεισε την αξία της αγοράς του για 2 μήνες.  Τώρα αν ο προμηθευτής λάβει έναντι του χρέους  μια μεταχρονολογημένη επιταγή ή  ένα οποιοδήποτε οπισθογραφήσιμο χρεόγραφο αυτό είναι κανονικό παράλληλο νόμισμα γιατί μπορεί να το χρησιμοποιήσει για να πληρώσει δικές του υποχρεώσεις. Ακόμη και ένα εισιτήριο περιζήτητου ποδοσφαιρικού αγώνα είναι παράλληλο νόμισμα δεδομένου ότι μπορεί να πωληθεί-ανταλλαχθεί μέχρι την έναρξη του αγώνα.

Το συμπέρασμα είναι ότι δεν χρειάζονται ειδικά παράλληλα νομίσματα. Το επίσημο νόμισμα είναι φθηνότερη και πολύ αποτελεσματικότερη λύση και μπορεί να καλύψει πλήρως τις ανάγκες συναλλαγών. Με μία προϋπόθεση (που δεν αίρεται, για να μην πω ότι είναι πιο αυστηρή, στο παράλληλο νόμισμα): Οι δανειολήπτες έχουν αρκετή παραγωγική ικανότητα ή αρκετή περιουσία για να καλύψουν τις υποχρεώσεις τους. Για την αξία του νομίσματος ως μέσου αποταμίευσης υπάρχει θέμα από τις αλόγιστες σπατάλες των κρατών αλλά και τα διάφορα QE και τα παρόμοια Κεϋνσιανά ματζούνια που δημιουργούν πληθωρισμό. Γι’αυτά όμως υπάρχουν σε μια ελεύθερη οικονομία πάρα πολλές εναλλακτικές επιλογές: Ενδεικτικά από μετοχές , ακίνητα μέχρι ελαιόλαδο και χρυσό. Δεν νομίζω ότι σε αυτές περιλαμβάνεται η αποταμίευση σε παράλληλο νόμισμα ή σε νομίσματα τύπου μιάς πιθανής Δραχμής. Πέραν αυτού καλό θα ήταν  οι ψηφοφόροι να αρχίσουν να καταλαβαίνουν ποιος πληρώνει την γαλαντομία των πολιτικών από δανεικά και κεϋνσιανό «χρήμα στην αγορά».

_____

 ~ Ο κ. Γιώργος Παπουτσής είναι σύμβουλος επιχειρήσεων και μηχανολόγος - ηλεκτρολόγος  μηχανικός, απόφοιτος του ΕΜΠ
                                                                                                                Πηγή:  capital.gr