Η τρέλα στη λογοτεχνία...

Ο Βασιλιάς Ληρ, αντλεί το υλικό του από τις σχέσεις των ανθρώπων με την εξουσία, η επαφή με την οποία εκφυλίζει, ως επί το πλείστον, το άτομο, από το κενό της αγάπης που κάθεται στον θρόνο της υπεροψίας, αλλά και την αιώνια διαμάχη της νιότης με το γήρας, της λογικής ενάντια στην τρέλα, της ματαιοδοξίας κατά της ανιδιοτέλειας.4 Στον Βασιλιά Ληρ, το δίπολο πραγματικότητας—φαντασίας ή ονείρου, παίρνει τη μορφή λογικής—τρέλας σε ένα διαρκές παιχνίδι αλληλοδιαπλοκής της μιας με την άλλη.

Η σύγχρονη επιστήμη αναγνωρίζει στην τρέλα μια διπλή σημασία: από τη μια η τρέλα είναι ένας κόσμος βαθιά διαφορετικός από εκείνο των «υγειών», και από την άλλη φανερώνει κάτι που υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους. Αναγνωρίζοντας αυτή την πραγματικότητα σημαίνει ότι ασκείσαι στον σεβασμό του άλλου και σε μια μεγάλη συνειδητοποίηση του εαυτού σου.
Η ιστορία της τρέλας ξεκινάει ανάμεσα στον XV και στον XVI αιώνα: την ανασύνθεσε ο Μισέλ Φουκώ σε ένα εξαιρετικό του δοκίμιο με τίτλο Η ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή. Με το έργο αυτό, που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1961 ως διδακτορική διατριβή και επανεκδόθηκε το 1972, ο Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός επιχειρεί μια διερεύνηση της τρέλας, που ξεκινάει από τον «βαθμό μηδέν της ιστορίας της τρέλας, τη στιγμή που είναι ακόμη εμπειρία αδιαφοροποίητη» για να φτάσει, μέσα από την εγκάθειρξη της τρέλας και την ιατρικοποίησή της, στην ανάδειξή της σε εργαλείο διαχωρισμού ανάμεσα στους υγιείς και τους μη υγιείς —τους τρελούς— που παύουν να είναι πια φορείς ιερών μορφών γνώσης και γίνονται κοινωνικά απόβλητοι. Ήδη την εποχή του Διαφωτισμού η τρέλα διαφοροποιείται από τη λογική, που μονολογεί και εξορκίζει όλους τους άλλους λόγους, ιδιαίτερα τη μη-λογική, το αντίθετό της. Το έργο διερευνά τις ιστορικές συνθήκες εμφάνισης της διάκρισης αυτής, μελετά τις συνθήκες που επέτρεψαν την ανάπτυξη της Ψυχιατρικής και της Ψυχολογίας και ερμηνεύει την παρακμή του προηγούμενου καθεστώτος εγκλεισμού σε ιδρύματα και τη γένεση του ασύλου στα τέλη του 18ου αιώνα. Τότε είναι που οι τρελοί «αποενοχοποιούνται» για να γίνουν «ασθενείς».
Στην αρχαιότητα και στον Μεσαίωνα η τρέλα δεν έχει μια αυτόνομη παρουσία και διαπλέκεται με τις εκδηλώσεις του ιερού. Η καθημερινή συνύπαρξη με την μαγικο-θρησκευτική διάσταση της πραγματικότητας εγκαθιστά ένα βαθύ δεσμό ανάμεσα στην τρέλα και στις θεϊκές ή δαιμονιακές δυνάμεις. Στην ελληνική μυθολογία η «μανία» των μαινάδων οι οποίες ήταν νύμφες και παρουσιάζονταν ως συντρόφισσες και συνοδοί του Διονύσου, που χορεύουν σε έξαλλη και οργιαστική κατάσταση.
Στις Βάκχες του Ευριπίδη (406 π.Χ) ο Διόνυσος τρελαίνει ό¬ποιον δεν αναγνωρίζει την θεία φύση του. Στον Αίαντα του Σοφοκλή (445 π.Χ) έχει θυμώσει γιατί θεωρεί ότι άδικα δεν του αποδόθηκαν τα όπλα του Αχιλλέα και μανιασμένος κυρίως με τους Ατρείδες και τον Οδυσσέα αποφασίζει να τους σκοτώσει. Η Αθηνά όμως του σκοτίζει το μυαλό έτσι ώστε αυτός να επιτεθεί στα κοπάδια του στρατοπέδου, νομίζοντας πως εφορμά εναντίον των εχθρών του. Όταν συνέρχεται και καταλαβαίνει τί έκανε, θεωρεί ότι ντροπιάστηκε και αποφασίζει να δώσει τέρμα στη ζωή του. Η τρέλα είναι έτσι μια θεϊκή τιμωρία που εκδηλώνεται με τη μορφή της εξαπάτησης.
Όμως η πραγματική τρέλα στην αρχαιότητα ήταν η άρνηση του νόμου των Θεών, παραβιάζοντας τα όρια που είχαν τεθεί από τους ανθρώπους χλευάζοντας με αυτόν τον τρόπο το θρησκευτικό μυστήριο. Στον Μεσαίωνα ο τρελός ήταν στο περιθώριο της κοινωνίας επειδή αναγνώριζαν σ’ αυτόν ένα σημάδι από τον Θεό. Η τρέλα λοιπόν ή προέρχονταν από το Θεό ή προερχόταν από τον διάβολο.
Μόνο στην αρχή του 16ου αιώνα, όταν αρχίζουν να ιδρύονται τα πρώτα γενικά νοσοκομεία (αυτό του Παρισιού άνοιξε το 1657), αρχίζει για τους τρελούς ο «μεγάλος εγκλεισμός».
Ένα νέο αντικείμενο, μεταξύ του 14ου και 15ου αιώνα, εμφανίζεται στην ευρωπαϊκή πραγματικότητα και φαντασία: είναι το «πλοίο των τρελών», ένα πλοίο γεμάτο με τρελούς το οποίο ταξιδεύει στα ποτάμια της Ευρώπης. Το θέμα εξαπλώνεται ταυτόχρονα στην λογοτεχνία και στην ζωγραφική. Δημιουργήθηκε από τον γερμανό θεολόγο Σεμπάστιαν Μπραντ (Das Narren¬schiff, 1494), ένα μικρό ποίημα «Το Πλοίο των Τρελών» (1494): Διάσημη σάτιρα που απετέλεσε ουσιαστικά το πρώτο τυπογραφημένο μπεστ σέλλερ στην ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και πρόκειται για μια σπαρταριστή αλληγορία της ανθρωπότητας, λίγο πριν την Αναγέννηση, που πλέει ακαθοδήγητη στο πουθενά και οι ανθρώπινοι τύποι-επιβάτες «βρίσκονται στον κόσμο τους». Ο Μπραντ μιλά για ένα τέτοιο καράβι με 110 τρελούς που σαλπάρανε για τον παράδεισο. Το πλήρωμα ξεκινά από την Βασιλεία, το ατυχές και δύσμοιρο ταξίδι του. Χάνονται όλοι σταδιακά κι αφανίζονται λόγω της αλλοπρόσαλλης συμπεριφοράς τους. Το πλοίο στο οποίο αναφέρεται ο συγγραφέας ήταν το καράβι του διεφθαρμένου και οπισθοδρομικού μεσαιωνικού κλήρου.
Λίγο μετά ο Έρασμος θα γράψει το Μωρίας εγκώμιον (1509) όπου καυτηριάζει κοινωνικούς θεσμούς και φαινόμενα της εποχής του. Πρωταγωνίστρια είναι η προσωποποιημένη Μωρία (Τρέλα) η οποία εκφέρει λόγο κι άποψη στο συγκεκριμένο κείμενο για τους θεολόγους, καλόγερους και μοναχούς. Η Μωρία παρατηρεί και σαρκάζει, με ύφος αν και ανάλαφρο αρκετά σχολαστικό, τη βλακεία της ανθρώπινης φύσης.
Στην αρχή του 16ου αιώνα το θέμα της τρέλας παρουσιάζεται στο θέατρο του Σαίξπηρ και στο μυθιστόρημα του Θερβάντες ως μια ιδιαίτερη μεταφορά της αταξίας του κόσμου.
Η παρουσία της στα έργα του Σαίξπηρ παίρνει πολλές μορφές• αυτό της μελαγχολίας του Άμλετ, του δόλου και της μάσκας, του γελωτοποιού της αυλής, της μεταμέλειας και της τιμωρίας (Λαίδη Μάκβεθ). Η τρέλα κυριαρχεί παρόλα αυτά ως τραγική εμπειρία. Στον Δον Κιχώτη παρουσιάζεται ως φυγή από την πραγματικότητα.
Δύο τραγωδίες του Σαίξπηρ, ο Άμλετ (1600-01) και ο ΒασιλιάςΛηρ (1605-6) περιστρέφονται ή αναφέρονται εξολοκλήρου στο θέμα της τρέλας.

Στον Ντοστογιέφσκι (1821-1881), η τρέλα έχει μια αλληγορική σημασία. Το φανερώνουν δύο αντίθετες μορφές: Ο Ιβάν Φιοντόροβιτς στους Αδελφούς Καραμαζώφ, και ο πρίγκιπας Μίσκιν, που είναι πρωταγωνιστής στον Ηλίθιο. Και στις δύο περιπτώσεις, η τρέλα είναι μια απάντηση, αν και διαφορετική, στην αλήθεια θεωρούμενη ως ηθικό πρόβλημα.
Η αγγλίδα συγγραφέας Βιρτζίνια Γουλφ (1882-1941) είχε συχνές νευρικές καταθλιπτικές κρίσεις και στιγμές τρέλας. Η ίδια θα αυτοκτονήσει το 1941 πέφτοντας στον ποταμό Ουζ. Η εμπειρία της της επιτρέπει να διαχειριστεί το θέμα της τρέλας εκ των έσω. Η Κυρία Νταλογουέι (1925), είναι μια ευαί¬σθητη καταγραφή του γυναικείου ψυχισμού, μια εμπνευσμένη σκιαγράφηση της ανθρώπινης συνείδησης με ποιητικό τρόπο. Παίρνει τη μορφή μυθιστορήματος που περιλαμβάνει ένα είδος μελέτης της τρέλας και της αυτοκτονίας. Δίπλα-δίπλα, ο κό¬σμος ιδωμένος από την πλευρά της λογικής και από την πλευρά της τρέλας.

 Από τους παλαιότερους νεοέλληνες πεζογράφους που ασχολήθηκαν με την τρέλα ξεχωρίζουν οι Δημήτριος Βικέλας και ο Αργύρης Εφταλιώτης και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

 Στο διήγημα του Βικέλα «Τα δύο αδέλφια» ο αφηγητής με τον εξάδελφό του επισκέπτονται ένα φίλο σε νησί του Αιγαίου χωρίς να γνωρίζουν ότι η κόρη του οικοδεσπότη ζει μια ψυχολογικά ασταθή ζωή, εξαιτίας του θανάτου του αγαπημένου της. Ο ίδιος ο οικοδεσπότης, αναγνωρίζοντας την ομοιότητα του ε¬ξαδέλφου με το νεκρό, συμπεριφέρεται παράξενα επιχειρώντας να αποτρέψει μια τυχαία αλλά επικίνδυνη συνάντηση των δύο νέων.
Στο «Η τρελή» του Εφταλιώτη μια νεαρή κοπέλα χάνει τον αρραβωνιαστικό της σε ναυάγιο και τρελαίνεται. Από τότε περνάει ατελείωτες ώρες στην παραλία κοιτάζοντας το πέλαγος, θεωρώντας ότι ο αγαπημένος της «ακόμα ταξιδεύει».
 Ο Βιζυηνός, στο διήγημά του «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας», αναπολεί την εικόνα μιας όμορφης και μουσικά προικισμένης κοπέλας, που νοσηλεύεται σε δημόσιο ψυχιατρείο της Γοττίγγης της Γερμανίας τη δεκαετία του 1870, τραυματισμένη από μιαν ερωτική απογοήτευση.
 Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, στο διήγημά του «Στρίγλα Μάνα», έχει για ήρωα ένα άκακο «σχεδόν τρελό», που η τρέλα του αποδίδεται στην πιεστική και αλλοπρόσαλλη επίδραση της μητέρας του η οποία του απαγορεύει να ασχολείται με το μπουζούκι που ο ίδιος υπεραγαπά. Η στέρηση αυτή θα τον οδηγήσει στην μελαγχολία.
Στο διήγημά του «Ο τρελός της Αθήνας» ο Δημήτριος Καμπούρογλους μας μεταφέρει στην βενετοκρατία όπου ο τρελός ήρωας αυτοχρίζεται βασιλιάς έχοντας ως υπηκόους του σκύλου, γάτες και γαϊδάρους.
Στο διήγημά του «Ο μαύρος γάτος», που συνδέθηκε με το αντίστοιχο ομώνυμό του αμερικανού συγγραφέα Edgar Allan Poe, ο Κονδυλάκης σκιαγραφεί έξοχα την κλιμακούμενη επιδείνωση της ψυχικής υγείας του ήρωά του, ο οποίος υποψιάζεται πως μ’ ένα μυστηριώδη τρόπο κάποιος φίλος και συνάδελφός του στην Τράπεζα, ο Λαμιράς, του υποβάλλει την αίσθηση της τρέλας για να τον οδηγήσει στο φρενοκομείο.
Στο «Ένας τρελός» του Νιρβάνα ο ήρωας έρχεται σε αντιπαράθεση με τις κοινωνικές υποχρεώσεις, τρελαίνεται και θεωρείται λιποτάκτης, κοινωνικό μίασμα που αξίζει τη χλεύη και τον εμπαιγμό.
Στο διήγημά του «Εις τρελός» ο Μητσάκης περιγράφει τον παραδοσιακό παλαβό του χωριού ή της γειτονιάς, και την σκληρή συμπεριφορά μικρών και μεγάλων απέναντί του.
Στη συλλογή διηγημάτων «Όνειρο που δεν τελειώνει» του Δημοσθένη Βουτυρά, υπάρχει το διήγημα «Τι ήτανε καλύτερο;» όπου ένας μοναχικός άνθρωπος της υπαίθρου σκοτώνει τον εραστή της γυναίκας του και τρελαίνεται, εξελισσόμενος σε επι¬κίνδυνο παρανοϊκό.
Ο Κώστας Παρορίτης στο διήγημά του «Η Μηχανή του τρελού» περιγράφει με σατιρική διάθεση έναν ακίνδυνο τρελό.
Στις πηγές του Έντγκαρ Άλαν Πόε κινείται το διήγημα του Νίκου Νικολαΐδη του Κύπριου «Ο Σκέλεθρας», για κάποιον που πούλησε τον σκελετό του για μελλοντική επιστημονική χρήση αλλά αυτό τον κυνηγάει μέχρι θανάτου.
Ο Ρώμος Φιλύρας στο αυτοβιογραφικό του κείμενο με τίτλο «Η ζωή μου στο Δρομοκαίτιον» περιγράφει όσα έζησε κατά τον εγκλεισμό του εκεί. Ο τρελός κατά τον Φιλύρα είναι το άτομο που προσπαθεί να ξεφύγει από την μίζερη καθημερινότητα και να καταφύγει στον κόσμο του ονείρου.
Ο Αθανάσιος Γκράβαλης στο διήγημά του «Τα καραβέλια» περιγράφει έναν ήρωα ο οποίος παραμένει σε όλη του τη ζωή ένα αθώο και άκακο μωρό που διασκεδάζει τους άλλους.
Ο Στρατής Μυριβήλης στο διήγημά του «Οι νεκροί που θυμούνται» περιγράφει με συμπάθεια δύο περιπτώσεις ασθενών σε κάποιο ψυχιατρείο.
Ο Γιάννης Σκαρίμπας, στο διήγημά του «Κομμωτής κυριών» οδηγεί τα όρια της γλώσσας και της αφήγησης στα όριά τους. Ο ο ήρωας κατηγορείται για φόνο και φαντάζεται ότι πάσχει από σχιζοφρένεια, κάτι που τελικά τον οδηγεί στο Δαφνί.
Ο «Ονειροπόλος» του Κώστα Καρυωτάκη ρομαντικός και αφηρημένος θα καταλήξει στο άσυλο προσπαθώντας να ανακαλύψει τη χημική σύσταση του Χρόνου.
Ο Γιώργης Ζάρκος στο διήγημά του «Ο υιός της σελήνης» καταθέτει την μαρτυρία του για το τρελάδικο, χώρο τον οποίο ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά.
Ο Μ. Καραγάτσης στη «Νυχτερινή ιστορία του» βάζει μαζί με τον κόσμο των λογικών και τους τρελούς.
Άλλοι πεζογράφοι που έχουν ασχοληθεί με την τρέλα και το παράλογο και ανθολογούνται στον παρόντα τόμο είναι και οι: Σωτήρης Πατατζής, Ανδρέας Φραγκιάς, Ε.Χ.Γονατάς, Λεία
Χατζοπούλου-Καραβία, Νίκος Δήμου, Διαμαντής Αξιώτης, Μανόλης Πρατικάκης, Μαρία Κουγιουμτζή, Νίκος Θέμελης, Τάσος Καλούτσας, Γιώργος Ρωμανός, Νίκος Κατσαλίδας, Η¬λίας Γκρής, Νίκη Τρουλινού, Σωτήρης Παστάκας, Ηρώ Νικο-πούλου, Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Λίλα Κονομάρα, Σοφία Νικολαί’δου και Μάκης Τσίτας.
Ο πρώτος Νεοέλληνας λογοτέχνης που ασχολήθηκε με το θέμα της τρέλας στο έργο του είναι ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Στο νεανικό του ποίημα «Η τρελή Μάνα» περιγράφει την αγωνία μιας γυναίκας που έχασε τα δύο της παιδιά και τα ψάχνει απεγνωσμένα τη νύχτα στο νεκροταφείο.
Με την τρέλα και το παράλογο έχουν ασχοληθεί στην ποίησή τους και οι: Κωστής Παλαμάς, Μαρία Πολυδούρη, Γιάννης Ρίτσος, Μίλτος Σαχτούρης, Τάσος Λειβαδίτης, Γιάννης Δάλλας, Γιώργης Παυλόπουλος, Μανόλης Αναγνωστάκης, Νίκος Καρούζος, Τίτος Πατρίκιος, Ζωή Σαμαρά, Αγγελική Σιδηρά, Λευτέρης Πούλιος, Μιχάλης Γκανάς, Βασίλης Λαδάς, Γιώργος Δουατζής, Γιώργος Μαρκόπουλος, Αντώνης Φωστιέρης, Τασούλα Καραγεωργίου, Αλεξάνδρα Μπακονίκα, Χρίστος Παπαγεωργίου, Γιάννης Τζανετάκης, Γιώργος Κοζίας, Αλέξης Σταμάτης, Σάκης Σερέφας, Ευτυχία-Αλεξάνδρα Λουκίδου, Δημήτρης Κοσμόπουλος, Βασίλης Ρούβαλης και Αριστέα Παπαλεξάνδρου.

ΣΗΜ1. Το κείμενο αυτό συνοδεύει μια μεγάλη ανθολογία του συγγραφέα Γ.Η.Παππά με τίτλο “ Αναπαραστάσεις της τρέλας
στην ευρωπαϊκή και νεοελληνική λογοτεχνία”. Η έκδοση κοσμείται με πίνακες ασθενών ενώ σε αυτήν την προσπάθεια βοήθησαν η Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Έρευνας και Παρέμβασης (Ε.Ψ.Ε.Π.) και ο ψυχίατρος Ευάγγελος Η.Παππάς.

ΣΗΜΕ2.  Ο ανθολόγος έχει  την ευθύνη των επιλογών και την ευθύνη των παραλείψεων.

                                                                       Περ. "Ο αναγνώστης", Γιάννης Παππάς