Η γέννηση και ο θάνατος της πολυκατοικίας, 1929-2011

—του Νίκου Βατόπουλου—

Ο ​​τίτλος είναι εμπνευσμένος από την εισήγηση του αρχιτέκτονα καθηγητή Πάνου Δραγώνα στην πλούσια σε σκέψη εκδήλωση με θέμα την «Αθηναϊκή πολυκατοικία», που διοργάνωσε η Στέγη στις 27 Ιανουαρίου. Η πολυκατοικία, ό,τι πιο αθηναϊκό σε εικόνες, συνειρμούς, βιώματα, έχει γίνει, με την πάροδο του χρόνου, εργαλείο για την κατανόηση της ελληνικής κοινωνίας, ένα υλικό ίχνος για το ποιοι είμαστε. Το γεγονός ότι σήμερα η πολυκατοικία είναι ξαπλωμένη στον πάγκο του εργαστηρίου και υποβάλλεται, ενδεχομένως, σε νεκροτομή, μας δείχνει όχι μόνο μια απόσταση χρόνου, αλλά και ένα ψυχικό ρήγμα πόσο μάλλον μια οικονομική αδυναμία.

Γιατί η πολυκατοικία εξέθρεψε, μέσα από τις πολλές εκδοχές της, από τις κομψές ιδιόκτητες πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου μέχρι τον κλωνοποιημένο πολλαπλασιασμό της, την πορεία εξαστισμού των Ελλήνων οργανώνοντας όλη την κοινωνική κλίμακα σε βάθος γενεών. Αν σήμερα αυτό που στην κοινή γλώσσα ονομάζουμε «πολυκατοικία της αντιπαροχής» –όρος που προϋποθέτει την παρερμηνεία– ανήκει στην πολιτιστική μας κληρονομιά ή όχι, μένει να το δούμε. Το σίγουρο είναι ότι ανήκει στην κυτταρική μας μνήμη.

Και πράγματι, η θέα της Αθήνας από τον Λυκαβηττό, π.χ., προκαλεί πάντα δέος. Είναι μια εικόνα που σε προκαλεί να την πιστέψεις ως αληθινή, σαν μια αστική ουτοπία που έχει αποκρυσταλλώσει την έννοια του οπτικού χάους σε ένα αχανές τοπίο μικροϊδιοκτησιών. Αν είσαι γηγενής, σε προκαλεί, η θέα αυτή, να την αρνηθείς σαν συγγενή που ποτέ δεν ενέκρινες, και να την αποδεχθείς, ίσως, δε, και να την εξωραΐσεις, για να φτάσεις στο σημείο ακόμη και να την τυλίξεις με ένα μανδύα ρομαντικού συναισθηματισμού. Η Αθήνα, όμως, αν την κοιτάξουμε από κοντά δεν είναι «χάος», όπως είπε η Ιωάννα Θεοχαροπούλου (επ. καθηγήτρια στο Parsons – The New School for Design). Το γεγονός ότι δεν έχει τη δομική λογική της πόλης της Αναγέννησης ή του Μπαρόκ, δεν την κάνει λιγότερο «ενδιαφέρουσα».

Πράγματι, αν αφήσει κανείς τη θέα από ψηλά και την άμορφη μάζα των χιλιάδων ημιτελών στέψεων στις αθηναϊκές πολυκατοικίες, και προσγειωθεί στο επίπεδο του δρόμου, η ζωή αλλάζει. Θυμίζει όσα έλεγε η Jane Jacobs για τις αμερικανικές πόλεις το 1960, για τη μείξη των χρήσεων και την ώσμωση. Αυτή η διάσταση είναι η αφετηρία και για τη ματιά του Richard Woditsch, του Γερμανού καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Georg Simon Ohm της Νυρεμβέργης, που μίλησε γι’ αυτήν ακριβώς τη διάχυση και αλληλεπίδραση του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου στην Αθήνα, από το επίπεδο του δρόμου.

Αν αναλογιστεί κανείς ότι ανάμεσα στο 1950 και το 1980 χτίστηκαν στην Αθήνα 34.000 πολυκατοικίες πέντε ορόφων και άνω, όπως είπε ο αρχιτέκτων καθηγητής Θωμάς Μαλούτας, παρουσιάζοντας λεπτομερείς στατιστικές ακτινογραφίες, εύκολα βλέπει κανείς το κύμα κοινωνικής μεταβολής στις μεταπολεμικές δεκαετίες. Η καθημερινότητα από το υπόγειο ή ισόγειο ώς το ρετιρέ επέβαλε, καθόρισε και ενθάρρυνε νέες κάθετες και οριζόντιες τομές και ιεραρχήσεις.

Αλλά πλέον, με την πολυκατοικία, όπως την ξέρουμε, να έχει διαγράψει μάλλον τελεσίδικα έναν κύκλο ζωής, μένει να δούμε πώς και πότε θα μπορέσουμε να επεξεργαστούμε έναν τρόπο ανανέωσης ή αντικατάστασης ενός μεγάλου κτιριακού αποθέματος.

                                                                                                                Πηγή: Η Καθημερινή

Εικόνα εξωφύλλου: Είσοδος σε αστική πολυκατοικία της Αθήνας, στην περιοχή των Ιλισίων. Συμβολίζει μια περίοδο κοινωνικής αλλαγής στη μεταπολεμική περίοδο.