Η δημιουργία του υπεύθυνου πολίτη...

 

 

 Αυτό είναι ένα θέμα που αποτέλεσε το βασικό πρόβλημα των διάφορων κοινωνικών θεωριών (πράγμα που οδηγούσε στην προπαγάνδα) και αποτελεί ζήτημα τόσο κοσμοθεωρητικής άποψης (δηλαδή αξιακών κριτηρίων) όσο και πρακτικής εφαρμογής (αν μπορεί να «επιβληθεί» και πώς).

Δεν υπάρχει περίπτωση να εκφραστεί μία άποψη -ακόμη και η επωφελέστερη υλικά και πνευματικά για τον άνθρωπο- και να μην υπάρξει κάποιου είδους αντίδραση και διαφωνία.

Για παράδειγμα, αυτοί που έχουν τη δύναμη και την υπεροχή δεν θα θέλουν να αναδυθούν οι πολλοί στο προσκήνιο της ιστορίας με δυναμικό τρόπο που θα μειώσει αυτή την υπεροχή, αυτοί που είναι «υλιστές» θα απορρίπτουν τις λεπτές ποιότητες που  κάνουν τον άνθρωπο καλύτερο, επειδή θα τους φαίνονται ψεύτικες, αυτοί που δεν είναι υλιστές θα θέλουν να επιβάλουν τη δική τους άποψη για το «απόλυτο» ιδανικό όπως έχει γίνει συχνά στο παρελθόν, αυτοί που θέλουν την ασυδοσία της προσωπικής ζωής θα θεωρούν μια τέτοια παιδεία περιορισμό της ελευθερίας τους, οι γονείς θα θέλουν να αποτυπώσουν τα δικά τους πιστεύω στα παιδιά τους, η κοινωνία του κέρδους και της αφθονίας θα έχει τα δικά κερδοσκοπικά πρότυπα που θα αντιμάχονται το νέο πρότυπο και θα λειτουργούν μία παράλληλη και συνεχή έμμεση παιδεία με αντίστροφη φορά, οι διανοούμενοι θα ερίζουν περί του ποιες πρέπει να είναι οι αρχές στην ορθή παιδεία κ.ο.κ. Αυτά βέβαια είναι  συνήθως συμβαίνοντα, αλλά πρέπει κανείς να τα λαμβάνει υπόψη του χωρίς αφέλειες.

 

Αυτά όλα αλλά και πολύ περισσότερα ισχύουν για την παροχή της ορθής παιδείας που δείχνουν τη συγκρουσιακή ζοφερότητα του πεδίου εφαρμογής της, που είναι πεδίο τόσο πολιτικών επιλογών όσο και κοσμοθεωρητικών πεποιθήσεων – και μάλιστα το σημαντικότερο όλων. Εκτός όμως από αυτό, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι μια τέτοια παιδεία δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα πληροφορίας και μόνον, αλλά απαιτεί και εκπαιδευτικούς που να πιστεύουν στο όραμα ενός καλύτερου ανθρώπου και να μην είναι απλοί επαγγελματίες που προσπορίζονται τα προς το ζην.

Τα παραπάνω ισχύουν περισσότερο για τον δυτικό κόσμο. Αν όμως συνυπολογίσουμε και τον υπόλοιπο κόσμο, όπου υπάρχουν μεγάλα σύνολα ανθρώπων με μηδενικό βιοτικό επίπεδο που οδηγεί και σε πολιτισμικές ελλείψεις, τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο, εκτός και αν αδιαφορούμε γι’ αυτούς.

Ένα παράδειγμα: σε χώρες υπανάπτυκτες υπάρχουν μεγάλα σύνολα ανθρώπων που στερούνται παιδείας, που προς το παρόν εύκολα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μοχλοί πίεσης μεγάλων συμφερόντων σε ένα διεθνές πεδίο παγκοσμιοποιημένης εκ των πραγμάτων δυνάμεως, πράγμα που δείχνει ότι για την ακεραιότητά μας δεν μπορούμε να βασιστούμε μόνον στη μικροκοινωνική διάσταση του υπεύθυνου πολίτη αλλά να αρθούμε στο ύψος και μιας παγκόσμιας υπευθυνότητας. Απαιτούνται όλα. Αυτό όμως φαίνεται αυτή τη στιγμή ανυπέρβλητο.

Πέραν τούτων, είναι θεμελιώδες να ερμηνεύσουμε την ισότητα έτσι που να διαφωτιστούμε για την υπάρχουσα πραγματικότητα και να κατανοήσουμε αυτό που πρέπει να γίνει, γιατί οι κακοερμηνευμένες μεγάλες ιδέες μπορούν να δεσμεύσουν την αντίληψή μας, αν δεν τις ερμηνεύσουμε ορθότερα αν όχι απολύτως ορθά.

Η ισότητα – που είναι μια μέγιστη αρχή – δεν σημαίνει ότι όλοι είναι αξιακά ισοδύναμοι στον ίδιο χρόνο. Υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στην δυναμική των ανθρώπων τόσο από άποψη ικανοτήτων όσο και από ηθική άποψη. Μόνον που αυτή η ανισότητα είναι παροδική, γιατί όλοι έχουν τη δυνατότητα σε μήκος χρόνου να αρθούν σε νέο ύψος αντίληψης και ηθικής συγκρότησης. Άλλες φορές η ανισότητα είναι εγγενής και άλλες σκόπιμα επιβαλλόμενη.

Όμως ειδικότερα η ηθική έλλειψη δεν είναι κατ’ ανάγκην συναφής με την άγνοια και την έλλειψη παιδείας, αλλά με την ηθελημένη άγνοια και τη συνειδητή παραμέληση των μεγάλων αρχών -τουλάχιστον αυτών που ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει και ακολουθήσει. Η Δύση εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία, μάλλον, και αυτό αποτελεί την αποτυχία της.

 

Η  αλήθεια είναι ότι η παιδεία, τόσο η παρεχόμενη από το σχολείο όσο και η έμμεση παιδεία η παρεχόμενη από την κοινωνία, μπορεί να διαμορφώσει καλύτερους ανθρώπους. Όπως η προπαγάνδα (π.χ. η ναζιστική) διαμορφώνει στρεβλά άτομα έτσι και η ορθή παιδεία μπορεί να διαμορφώσει ψυχικά υγιέστερους ανθρώπους. Μόνον που μια τέτοια παιδεία δεν μπορεί να επιβληθεί σε μια κοινωνία αρνητική προς αυτήν, γιατί το πνεύμα δεν επιβάλλεται, όπως έχει αποδείξει και η θεοκρατία των προηγούμενων αιώνων, τόσο επειδή οι άνθρωποι αντιδρούν και συχνά αυτοί που επιβάλλουν την άποψή τους δεν είναι τέλειοι όπως ίσως νομίζουν ή αλώνονται από την εξουσία και τα συμφέροντα, όσο και επειδή το σωστό πρέπει να αποτελεί σε κάποιον βαθμό ελεύθερη επιλογή, οπότε πρέπει κανείς να διακρίνει τα όρια της ελευθερίας (πράγμα σχεδόν ανυπέρβλητο).

Ποιο θα είναι το κριτήριο ελευθερίας στην περίπτωση της παιδείας, εφ’ όσον ένα μέρος της παρέχεται στην παιδική και νεαρή ηλικία; Θα μπορούσε κανείς να απαντήσει: “το κοινό καλό”. Πολύ ωραία. Αλλά ποιο είναι αυτό; Ο καθένας θα έχει διαφορετική άποψη για το τι είναι το κοινό καλό και εκεί εμπλέκεται η κοσμοθεώρηση του καθενός, όπου τα πράγματα και οι συγκρούσεις δεν είναι ούτε λίγες ούτε χλιαρές.

Γι’  αυτό πιστεύουμε ότι, για να εφαρμοστεί μία παιδεία χωρίς επιβολή, θα πρέπει να έχει κάνει προηγουμένως η κοινωνία σαν σύνολο ένα ελάχιστο βήμα ανιδιοτέλειας πάνω στο οποίο να μπορεί να στηριχτεί αυτή. Δεν μιλάμε για κατανόηση αρχών ή απόκτηση γνώσεων, αλλά για μία αποδυνάμωση της συνήθους ιδιοτέλειας, πράγμα που είναι εφικτό ακόμη και για τους μη εγγράμματους (γιατί δεν σχετίζεται με τις γνώσεις) και γι’ αυτό αποτελεί ευθύνη των ανθρώπων η άρνηση να το κάνουν. Υπό τέτοιους όρους υπάρχει πιθανότητα να ανατείλει μία εποχή νέας παιδείας.

Τι ακριβώς φανταζόμαστε όμως; Ένα σχολείο που θα διδάσκει το αγαθό, ενώ όλη η υπόλοιπη κοινωνία θα είναι προσκολλημένη στο κυνήγι του κέρδους με την κατανάλωση, το χρήμα, τη διασκέδαση ή, αντίθετα, τη φτώχεια και τη μιζέρια με το ταυτόχρονο βάσανο μιας ανικανοποίητης κρυφής επιθυμίας για πλούτο όπως παλιότερα; Ή κάποιον από μηχανής θεό που θα εφαρμόσει μία παιδεία παρά την άρνηση ή την αντίθετη φύση του υπόλοιπου περιβάλλοντος; Η παιδεία είναι συνάρτηση όλου του κοινωνικού πεδίου και όχι ανεξάρτητη -ειδικά η υπό ευρεία έννοια ηθική παιδεία.

Το απαιτούμενο βήμα, λοιπόν, πρέπει να είναι μία στροφή των κινήτρων της κοινωνίας (βέβαια, σε κάποιους ικανούς για το εγχείρημα αριθμούς), έστω και αν δεν υπάρχουν γνώσεις. Και, επειδή μια τέτοια παιδεία αποκλείεται να εφαρμοστεί ταυτοχρόνως παγκόσμια, οι όποιες αντιδράσεις (είτε ηθελημένες σαν πολιτική είτε αθέλητες σαν ισχύοντα πρότυπα) θα προέρχονται και από το παγκόσμιο περιβάλλον, οπότε θα χρειαστεί μία κοινωνία που να μπορεί να στηρίξει το εγχείρημα με πίστη στο καλύτερο και όχι μία κοινωνία παθητική ή  αρνητική που θα περιμένει κάτι σαν θαύμα για να δικαιολογήσει τη συνειδησιακή της αδράνεια.

Αλλιώς, αν η ευθύνη επιρρίπτεται ολότελα στο περιβάλλον, θα είναι σαν να πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον ουδέτερο και έρμαιο των συνθηκών χωρίς αυτοβουλία και δυνατότητα ελευθερίας  -οπότε κάποιοι θα πουν: γιατί τότε να την έχει; Και δεν θα είναι λίγοι, γιατί αυτοί που δεν έχουν σοβαρά προβλήματα επιβίωσης, συνήθως αδιαφορούν – και σε απόλυτους αριθμούς είναι πολλοί, δυστυχώς.

Ιωάννα Μουτσοπούλου
Μέλος της ΜΚΟ Σόλων