Σαν χθες, 10 Φεβρουαρίου 1898, γεννήθηκε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ (1898 - 1956)...

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ (Bertolt Brecht, 10 Φεβρουαρίου 1898 – 14 Αυγούστου 1956) ήταν Γερμανός δραματουργός, σκηνοθέτης και ποιητής του 20ού αιώνα. Θεωρείται ο πατέρας του «επικού θεάτρου»  στη Γερμανία.
 Θα δημοσιεύσουμε τις «πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια», όπως μίλησε για αυτές ο Μπρεχτ, το 1935, στο Παρίσι, στο Συνέδριο για την υπεράσπιση της κουλτούρας.
   Παράλληλα θα παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα του Μπρεχτ για το ρεαλισμό στην τέχνη, εκτιμώντας ότι οι απόψεις του αυτές αφορούν και την ίδια την πραγματικότητα, την ίδια τη ζωή.

«Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια»

   Έγραφε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ: 

«Όποιος θέλει να πολεμήσει την ψευτιά και την αμάθεια και να γράψει την αλήθεια έχει να ξεπεράσει το λιγότερο πέντε δυσκολίες.

Πρέπει να έχει το θάρρος να γράψει την αλήθεια παρόλο που παντού την καταπνίγουν, την εξυπνάδα να την αναγνωρίσει παρόλο που την σκεπάζουν παντού, την τέχνη να την κάνει ευκολομεταχείριστη σαν όπλο, την κρίση να διαλέξει εκείνους που στα χέρια τους η αλήθεια θ’ αποκτήσει δύναμη,  την πονηριά να τη διαδώσει ανάμεσα τους.

Αυτές οι δυσκολίες είναι μεγάλες για εκείνους που γράφουν κάτω από το φασισμό, υπάρχουν όμως και γι’ αυτούς που τους κυνήγησαν ή που έφυγαν ακόμα και για όσους γράφουν σε χώρες της αστικής ελευθερίας»¹.

   Ο Μπρεχτ περιέγραφε αναλυτικά τι εννοούσε με αυτές τις πέντε δυσκολίες και ανακεφαλαιώνοντας σημείωνε:

«Κι όλες αυτές τις πέντε δυσκολίες πρέπει να τις ξεπερνάμε ταυτόχρονα, γιατί δεν μπορούμε να ερευνάμε την αλήθεια για τις βάρβαρες συνθήκες χωρίς να σκεφτόμαστε εκείνους που υποφέρουν κάτω απ’ αυτές, και καθώς, διώχνοντας κάθε πειρασμό δειλίας, γυρεύουμε τις αληθινές αιτίες με τη σκέψη μας στραμμένη σ’ εκείνους που είναι πρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις τους, πρέπει ταυτόχρονα να σκεφτόμαστε και πώς θα τους δώσουμε την αλήθεια με τρόπο που να ‘ναι στα χέρια τους όπλο και με τόση πονηριά, που η μετάδοση αυτή να μην μπορεί ν’ ανακαλυφθεί και να εμποδιστεί απ’ τον εχθρό. Τέτοιες, λοιπόν, είναι οι απαιτήσεις μας, όταν ζητάμε από τους συγγραφείς να γράψουν την αλήθεια»².

Ο ρεαλισμός και ο Μπρεχτ

   Ο Μπρεχτ «διείδε την αναγκαιότητα για τη δημιουργία νέων προοδευτικών «περιεχομένων» στη λογοτεχνία σε αξεδιάλυτη συνάρτηση με τη δημιουργία νέων, προοδευτικών, λογοτεχνικών μορφών»³.
   Αυτό υποστήριξε και αυτό έπραξε.
   

Το 1938 έγραφε, απαντώντας σε εκείνους που τον κατηγορούσαν για φορμαλισμό:

«Επειδή στον τομέα μου είμαι καινούργιος φωνάζουν μερικοί διαρκώς ότι είμαι φορμαλιστής. Στα έργα δε βρίσκουν τις παλιές φόρμες χειρότερες, βρίσκουν πως έχω νέες φόρμες και έχουν τη γνώμη ότι είναι οι φόρμες που με ενδιαφέρουν. Όμως εγώ διαπίστωσα ότι μάλλον περιφρονώ τις φόρμες. Σε διαφορετικές χρονικές περιόδους μελέτησα τις παλιές φόρμες της ποίησης, του διηγήματος, της δραματουργίας και του θεάτρου και τις απέρριψα μόνο όσες φορές στάθηκαν εμπόδιο σε αυτό που ήθελα να πω. Σχεδόν σε κάθε τομέα άρχισα συμβατικά»⁴….

   Ο Μπρεχτ τόνιζε πως

«μόνο τα καινούργια περιεχόμενα αντέχουν σε καινούργιες φόρμες. Και μάλιστα τις απαιτούν. Συγκεκριμένα, αν βίαζε κανείς τα νέα περιεχόμενα και τα έβαζε στις παλιές φόρμες, αμέσως θα επερχόταν πάλι ο ολέθριος διαχωρισμός του περιεχομένου με τη φόρμα, γιατί η φόρμα  -που τώρα θα ήταν παλιά – θ’ απομακρυνόταν από το περιεχόμενο , που θα ήταν καινούργιο. Η ζωή που διαδραματίζεται στη χώρα μας , όπου τα θεμέλια αλλάζουν ριζικά, δεν μπορεί ν’ απεικονιστεί από μια λογοτεχνία στην παλιά μορφή, ούτε να επηρεαστεί από μια τέτοια λογοτεχνία»⁵.

   Παράλληλα, επεσήμανε ότι

«ο ρεαλισμός στην τέχνη αντιμετωπίζεται πάρα πολύ συχνά σαν καθαρά καλλιτεχνική υπόθεση», προσθέτοντας με νόημα ότι «ο καλλιτέχνης μπορεί να πάρει απέναντι ακόμα και στη δική του τέχνη τόσο μια μη ρεαλιστική, όσο και μια ρεαλιστική θέση» ⁶.

   
Και σημείωνε:

   «….ο ρεαλιστής συγγραφέας συμπεριφέρεται ρεαλιστικά απέναντι στα πάντα: απέναντι στους αναγνώστες του, στον τρόπο γραφής του (δηλαδή απέναντι στον εαυτό του), απέναντι στο υλικό του. Παίρνει υπόψη του την κοινωνική θέση των αναγνωστών του, σε ποια τάξη ανήκουν, ποια είναι η τοποθέτησή τους απέναντι στην τέχνη και ποιοι οι επίκαιροι στόχοι τους. Εξετάζει σε ποια τάξη ανήκει ο ίδιος. Φροντίζει προσεχτικά το υλικό του και το κρίνει με προσοχή.

    Δεν απαγάγει τους αναγνώστες του από την πραγματικότητά τους για να τους μεταφέρει στη δική του, δεν κάνει τον εαυτό του μέτρο όλων των πραγμάτων, δεν προμηθεύεται τελικά μερικά εντυπωσιακά πλαίσια, λίγο χρωματισμό, μερικά σαφή κίνητρα και δεν αντλεί τη γνώση του για την πραγματικότητα απλά και μόνο από αισθησιακές εντυπώσεις, αλλά αφαιρεί από τη φύση της κατεργαριές της, με τη βοήθεια όλων των μέσων της πράξης και της γνώσης και παρουσιάζει τις νομοτέλειες της με έναν τρόπο ώστε να μπορούν να πάρουν  μέρος μέσα στην ίδια τη ζωή, τη ζωή της ταξικής πάλης, της παραγωγής, των ιδιαίτερων πνευματικών και σωματικών αναγκών της εποχής μας. (…) Αντιλαμβάνεται και χειρίζεται την τέχνη σαν ανθρώπινη πρακτική, με ειδικές ιδιαιτερότητες, δική της ιστορία, αλλά βασικά σαν πρακτική ανάμεσα σε άλλες και σε σχέση με άλλες»⁷.

   Με λίγα λόγια:

«Αντί να είστε καλοί μονάχα, προσπαθείστε/ Να δημιουργήσετε μια κατάσταση που κάνει/Δυνατή την καλοσύνη, η καλύτερα/ Περιττή! Αντί να είστε λεύτεροι μονάχα, προσπαθείστε / Να δημιουργήσετε μια κατάσταση που να λευτερώνει όλους^. Που να κάνει την αγάπη για λευτεριά/ Περιττή! Αντί να είστε λογικοί μονάχα, προσπαθείστε / Να δημιουργήσετε μια κατάσταση/ Που να μεταβάλλει το παράλογο στον άνθρωπο/ Σε μια επιχείρηση κακή!»⁸…

***

1.Μπέρτολτ Μπρεχτ, Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια (1935), Αθήνα, Στοχαστής, 2010. σ. 15- 2.Ό.π, σ. 36 –3. Γιώργος Βελουδής,Γραμματολογία – Θεωρία Λογοτεχνίας, Αθήνα, Πατάκη, 2001,σ.82 –4. Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Το ζήτημα της φόρμας μάλλον περιφρονείται» (1938), περ. Πολιτιστική, τ. 39-41, Αθήνα, Ιανουάριος – Μάρτιος 1987, σ. 162 –5. Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Φορμαλισμός και νέες φόρμες» (1950), περ. Πολιτιστική, τ. 39-41, Αθήνα, Ιανουάριος – Μάρτιος 1987, σ. 166-167 – 6.Βertolt Brecht, Sur le réalisme ,«Notes sur l’ écriture réaliste» (1940), Paris, L’ Arche, 1970, p.159 – 7.Ό.π, p.164 – 8. Μπέρτολτ Μπρεχτ, 76 Ποιήματα, μετφρ: Πέτρος Μάρκαρης, Αθήνα, Θεμέλιο, 2000, σ. 36.


Μερικά από αποσπάσματα από βιβλία του:
Αν μείνουνε τα πράγματα όπως είναι, είσαστε χαμένοι. Φίλος σας είναι η αλλαγή, η αντίφαση σύμμαχός σας. Από το τίποτα πρέπει κάτι να κάνετε, μα οι δυνατοί πρέπει να γίνουν τίποτε. Αυτό που έχετε απαρνηθείτε το, και πάρτε αυτό που σας αρνιούνται.

Αυτοί που βρίσκονται ψηλά θεωρούνε ταπεινό να μιλάς για το φαΐ. Ο λόγος: έχουνε κιόλας φάει.
Αφού τόσοι και τόσοι ζούνε από σένα και δεν μπορούν χωρίς εσένα να πεθάνουν, πες μου, τι σημασία έχει το ότι δεν υπάρχεις;

Εσύ, που είσαι αρχηγός, μην ξεχνάς πως έγινες ό,τι είσαι επειδή είχες αμφιβάλει για άλλους αρχηγούς. Άσε λοιπόν αυτούς που οδηγείς να αμφιβάλλουνε κι εκείνοι.

Ένας ξένος ταξιδιώτης που γύριζε από το Τρίτο Ράιχ και τον ρωτήσανε ποιος κυβερνάει στ’ αλήθεια εκεί κάτω, αποκρίθηκε: Ο τρόμος.

Κάλλιο, αλήθεια, πεινασμένος να ‘σαι παρά τους πεινασμένους να φοβάσαι!

Απόσπασμα από το «κουραστηκες»:
“Ακούμε: δε θέλεις πια να δουλέψεις μαζί μας.
Γονάτισες, δε μπορείς άλλο να τρέχεις.
Κουράστηκες, δε μπορείς πια να μαθαίνεις καινούργια.
Ξόφλησες: Κανείς δε μπορεί να σου ζητήσει να κάνεις πια τίποτα.
Μάθε λοιπόν: εμείς το ζητάμε.
Σαν κουραστείς κι αποκοιμηθείς κανείς δε θα σε ξυπνήσει πια να πει:
σήκω το φαΐ είναι έτοιμο.
Γιατί να υπάρχει έτοιμο φαΐ;
Σαν δεν μπορείς άλλο να τρέχεις,θα μείνεις ξαπλωμένος.
Κανείς δε θα σε ψάξει για να πει: “έγινε επανάσταση, τα εργοστάσια σε περιμένουν”.
Γιατί να ’χει γίνει επανάσταση;
Όταν πεθάνεις θα σε θάψουν,είτε φταις που πέθανες, είτε όχι.
Λες: πολύν καιρό αγωνίστηκες. δε μπορείς άλλο πια ν’ αγωνιστείς.
Άκου λοιπόν: είτε φταις, είτε όχι σαν δεν μπορείς άλλο να παλέψεις θα πεθάνεις.
Λες: πολύν καιρό ήλπιζες,δεν μπορείς άλλο πια να ελπίσεις.Ήλπιζες τι;
Πώς ο αγώνας θαν’ εύκολος;
Δεν είν’ έτσι.Η θέση μας είναι χειρότερη απ’ όσο νόμιζες.
Είναι τέτοια που αν δεν καταφέρουμε το αδύνατο δεν έχουμε ελπίδα.
Αν δεν κάνουμε αυτό που κανείς δεν μπορεί να μας ζητήσει θα χαθούμε.
Οι εχθροί μας περιμένουν να κουραστούμε.
Όταν ο αγώνας είναι στην πιο σκληρή καμπή του, οι αγωνιστές έχουν την πιο μεγάλη κούραση.
Οι κουρασμένοι, χάνουν τη μάχη”.