Για το Βυζάντιο δυο λόγια...

     

   Πολλά ήταν τα μαθήματα στο γυμνάσιο και Λύκειο του πρώτου μισού της δεκαετίας του 80, που δεν συγκινούσαν ιδιαίτερα ένα αγόρι της ηλικίας μου. Άλλα μαθήματα πάλι, ενώ ήταν ελκυστικά ως πεδία, είχαν τομείς όχι τόσο ελκυστικούς,  ή μάλλον θα έλεγα σοκαριστικούς. Όπως η Ιστορία και η βυζαντινή ιστορία.
Δεν με έλκυε ιδιαίτερα το περιεχόμενό της μολονότι αναγκάστηκα να το διαβάσω πολλές φορές, τόσο στα μαθήματα των λατρευτών μου φιλολόγων, ο καθένας για τους δικούς του λόγους κ. Πέτρου Πετράτου και Σπύρου Φαραντάτου στο Γυμνάσιο  και το Λύκειο Κεραμειών Λειβαθούς Κεφαλλονιάς, όσο και αργότερα στο Παιδαγωγικό τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνο. Στεκόμουν όμως στις συνωμοσίες, τις ακραίες συμπεριφορές των πρωταγωνιστών και τις φρικτές ενέργειες που, στη βυζαντινή ιστορία, διαδέχονταν η μία την άλλη...
Η βυζαντινή εποχή όσο μεγάλωνα ήταν συνδυασμένη στη σκέψη μου με δολοπλοκίες, δολοφονίες, προδοσίες , βασανιστήρια, άπειρους πολέμους με τους εχθρούς του Βυζαντίου, ανατολικούς, βόρειους, νότιους και εκκλησιαστικές ίντριγκες.

Παράδειγμα πρώτο: Ο πρώτος Χριστιανός Βασιλεύς Κωνσταντίνος δίνει διαταγή να συλλάβουν και σκοτώσουν τον Κρίσπο σαν να ήταν μισητός εχθρός κι όχι ο γιός του..

Παράδειγμα δεύτερο: Άνθρωποι του Ηρακλείου έχουν οδηγήσει στα βασανιστήρια τον ανεψιό του Θεόδωρο και το νόθο γιο του Αδαλάριχο. Τους κόβουν τα χέρια, τη μύτη και το δεξί πόδι.

Παράδειγμα τρίτο:  Η Ειρήνη η Αθηναία αναγορεύει Μέγα Λογοθέτη τον ευνούχο Σταυράκιο, αφού έχει τυφλώσει τον ανήλικο γιο της Κωνσταντίνο!

  Παράδειγμα τέταρτο: Τον ερωμένο της Ιωάννη Τσιμισκή οδηγεί κρυφά η Θεοφανώ στα συζυγικά δώματα του Παλατιού για να δολοφονήσει τον Νικηφόρο Φωκά.

  Παράδειγμα πέμπτο: Ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ Παλαιολόγος δολοφονεί τον ανήλικο Ιωάννη Δ' και παίρνει τη θέση του μέσα στην εκκλησία, την ώρα που γίνεται μνημόσυνο για τον  Αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρη,
Παράδειγμα έκτο: Ο Μιχαήλ Τραυλός, στον εωθινό των Χριστουγέννων, βοηθημένος από άλλους έξι συνωμότες, σκοτώνει τον ευεργέτη του Αυτοκράτορα Λέοντα τον Ε'.

  Παράδειγμα έβδομο: Ο Ανδρόνικος Κομνηνός στραγγαλίζει τον ανεψιό του Αλέξιο και παντρεύεται τη χήρα του, που είναι ανήλικη δώδεκα ετών!

Η  πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (1453).

 Γαλλικό χειρόγραφο, 15ος αιώνας.

    Η κακή μου σχέση με την βυζαντινή ιστορία δεν άλλαξε ούτε στα πανεπιστημιακά χρόνια, όπως ανέφερα πριν, στο Ρέθυμνο. Αναγκαζόμουν να διαβάζω το μάθημα μόνο από υποχρέωση. Μέχρι που στο τελευταίο έτος δυο συγγραφείς-ερευνητές του Βυζαντίου βοήθησαν σε αυτό: Η Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ και ο George Ostrogorsky. άρχισε να διαμορφώνεται μια διαφορετική σχέση.

   Διαβάζοντας το έργο της Αρβελέρ " Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας" μπόρεσα για πρώτη φορά να δω με διαφορετική ματιά , περισσότερο καλοπροαίρετη το Βυζάντιο και να διακρίνω τα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής ιδεολογίας του.
"H Ιστορία του Βυζαντινού κράτους", του Ostrogorsky, αποτέλεσε ύλη και αυτή του αντίστοιχου πανεπιστημιακού μαθήματος. Ωστόσο μπόρεσα να διακρίνω τη διαφορετική προσέγγιση που επιχειρεί ο συγγραφέας στην εξέλιξη του βυζαντινού κράτους , όπως  αυτό διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση διαφόρων πολιτικών , οικονομικών , κοινωνικών , στρατιωτικών και εκκλησιαστικών παραγόντων , τόσο εσωτερικών όσο και εξωτερικών.
    Η αλήθεια είναι ότι αυτή την τρίτομη ιστορία , όπως και τη μελέτη της Αρβελέρ ξαναδιάβασα πριν από πέντε -έξι χρόνια απαλλαγμένη από το άγχος των εξετάσεων και με πολύ πιο ώριμο μυαλό. Η σχέση μου γενικά με την ιστορία είχε αλλάξει. Η αντιπάθεια μεταβλήθηκε σε αγάπη . Σιγά σιγά ανακάλυπτα την άγνοια μου και τις αγκυλώσεις που το εκπαιδευτικό σύστημα μου είχε μεταδώσει.
   Η σχέση μου με τη βυζαντινή εποχή άλλαξε επίσης. Σε αυτό συνέβαλαν τρία πολύ σημαντικά για μένα βιβλία. 

         Θεόφιλος, Η άλωση της Κωνσταντινούπολης

Το ένα το άκουσα να το αναφέρει η Μαριάννα Κορομηλά, στο αγαπημένο μου ραδιόφωνο, σε μια από εκείνες τις πρωινές Σαββατιάτικες εκπομπές της στο Δεύτερο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Άλλωστε οι ίδιες αυτές εκπομπές με βοήθησαν να σχηματίσω μια άλλη εικόνα για το Βυζάντιο, τους Βυζαντινούς και τους  λαούς με τους οποίους έρχονταν σε επαφή. Μια διαφορετική προσέγγιση για ολόκληρη την "καθ' ημάς Ανατολή".

Σε μια από αυτές τις εκπομπές άκουσα για το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη, "Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η Διαδικασία Εξισλαμισμού" (11ος -15ος αιώνας). Αυτό το βιβλίο - έρευνα με βοήθησε να καταλάβω πώς κατέρρευσε το Βυζάντιο , ποιοι ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν στην παρακμή και γιατί η άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν ένα ξαφνικό γεγονός αλλά προετοιμασμένο από πάρα πολύ καιρό εξ αιτίας των όσων συνέβαιναν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Παράλληλα το βιβλίο είναι ένα πραγματικό ταξίδι σε πόλεις και πολιτισμούς της μεγάλης γεωγραφικής περιφέρειας της Μ.Ασίας. 

      Το 2009 η καθηγήτρια Averil Cameron σκύβει με εξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο πάνω από τη βυζαντινή αυτοκρατορία και τους κατοίκους της στο βιβλίο " Οι Βυζαντινοί". Η Cameron αφού επισημαίνει ότι " για τους περισσσότερους ιστορικούς το Βυζάντιο ισοδυναμεί με μια απουσία" επιχειρεί να μας εισάγει στην ιστορία του βυζαντινού κόσμου και μάλιστα μέσα από τις αλληλεπιδράσεις με τους μουσουλμάνους, Άραβες ή Οθωμανούς.Πώς άντεξε μια αυτοκρατορία να ζήσει για χίλια χρόνια όταν ο κόσμος που την περιέβαλε άλλαζε συνεχώς και δραματικά; Αυτό είναι ένα από τα πολύ σημαντικά ζητήματα που διερευνώνται σε αυτό το βιβλίο.

      Στην εισαγωγή του βιβλίου της " Τι είναι το Βυζάντιο ", η Judith Herrin γράφει: 
" Ένα μεσημέρι του 2002 δυο εργάτες χτύπησαν την πόρτα του γραφείου μου στο King's College, στο Λονδίνο. Εργάζονταν στις επισκευές των παλαιών κτηρίων και περνούσαν συχνά έξω από το γραφείο μου. Η επιγραφή " Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας" τους παρακίνησε να σταματήσουν και να με ρωτήσουν: " Τι είναι η βυζαντινή ιστορία;'. Νόμιζαν πως είχε κάποια σχέση με την Τουρκία.
Κι έτσι προσπάθησα να εξηγήσω εν συντομία σε δυο σοβαρούς εργάτες που ήταν ντυμένοι με στολές εργασίας τι είναι η βυζαντινή ιστορία. Τόσα χρόνια διδασκαλίας δεν με είχαν προετοιμάσει για κάτι τέτοιο.
Επιχείρησα να συνοψίσω μια πολύχρονη μελέτη σε μια δεκάλεπτη επίσκεψη. Με ευχαρίστησαν θερμά, λέγοντας πόσο περίεργο τους φαινόταν αυτό το Βυζάντιο, και με ρώτησαν γιατί δεν έγραφα ένα βιβλίο και για αυτούς. Παρόλο που ένιωσα πως η συγγραφική μου δράση γύρω από το Βυζάντιο θα με οδηγούσε στην απόρριψη μιας τέτοιας ιδέας, τελικά ήξερα πολύ καλά τι εννοούσαν. Πάρα πολλά βιβλία γράφονται για το Βυζάντιο, τόσα πολλά, που είναι αδύνατο να τα μετρήσει, ή και να τα διαβάσει, κανείς, πολλές φορές λόγω του τεράστιου όγκου τους. Περιγράφουν συνήθως τη διαδοχή των 90 αυτοκρατόρων και των 125 περίπου πατριαρχών της Κωνσταντινούπολης, καθώς και αναρίθμητες μάχες, ακολουθώντας μια προβλέψιμη κατηγοριοποίηση σε πολιτική, στρατιωτική και θρησκευτική δράση, που διατρέχει επίμονα έντεκα αιώνες ιστορίας. Ελάχιστα όμως από αυτά τα βιβλία θα μπορούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των δυο εργατών, ή και οποιουδήποτε άλλου, δεν έχει σχέση με το συγκεκριμένο θέμα.
Έτσι άρχισα να δομώ μια απάντηση στο ερώτημα ' Τι είναι η βυζαντινή ιστορία;'" 
Η απάντηση της προσφέρει μια ανάγλυφη επισκόπηση σε όλες τις πτυχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας.