Το ενωτικό ψήφισμα των Ριζοσπαστών στη θ' Ιόνια Βουλή...

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Κεφαλονίτικη Πρόοδος, περ. Β΄, τχ 18 (Απρ.-Ιούν. 2016), σσ. 38-42.

Του Πέτρου Πετράτου, Διδάκτορα Σύγχρονης Ιστορίας Παν/μίου Πατρών         

 Ο Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός είχε εθνικο-απελευθερωτικό και ταυτόχρονα δημοκρατικο-κοινωνικό χαρακτήρα: απορρίπτοντας κάθε συζήτηση για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του καθεστώτος της Βρετανικής Προστασίας, επιζητούσε, με βάση την αρχή των εθνοτήτων, την ένωση των Επτανήσων με το ελεύθερο ελληνικό κράτος, με ένα κράτος, βέβαια, δημοκρατικό και κοινωνικά δίκαιο σύμφωνα με τα αιτήματα των Γαλλικών Επαναστάσεων του 1789 και 1848. Παράλληλα, είχε μέσα στους στόχους του τη γενικότερη δημοκρατική ανάπλαση της Ανατολής, ενώ έκανε λόγο για μια «Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία» στη βάση της ισότητας και της αλληλεγγύης, που θα απέβλεπε στην «παγκόσμια αδελφοποίηση».

Ο παραπάνω διπλός προσανατολισμός του ριζοσπαστισμού εκφράστηκε κατά τρόπο σαφή και απόλυτο με το λεγόμενο «Ψήφισμα της Ένωσης», το οποίο οι ριζοσπάστες βουλευτές της Θ’ Ιόνιας Βουλής προσπάθησαν να καταθέσουν στη συνεδρίαση της 20ής Νοεμβρίου 1850, γεγονός που συνιστά κατά τον Σπ. Λουκάτο την «κορύφωση του εθνικού έργου» τους.[1]

Αλλά, ας διαβάσουμε πρώτα-πρώτα το κείμενο του Ψηφίσματος:

ΨΗΦΙΣΜΑ

ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΩΝ

Επειδή η ανεξαρτησία, η κυριαρχία και η εθνικότης εκάστου λαού είναι  δικαιώματα φυσικά και απαράγραπτα∙

Επειδή ο λαός της Επτανήσου, απαρτίζων μέρος αναπόσπαστον της ελληνικής φυλής, στερείται σήμερον της πραγματικής απολαυής και εξασκήσεως των τοιτούτων δικαιωμάτων∙

Επειδή, προς τοις άλλοις, εξέλειψαν πλέον αι αφορμαί, ένεκα των οποίων ετέθη υπό την αγγλικήν προστασίαν, δυνάμει συνθήκης εις την οποίαν ουδεμίαν ποτέ έδωκε συγκατάθεσιν∙

Επειδή, τέλος, μερίς τις της ελληνικής φυλής, εις την οποίαν ανήκει, δηλαδή η απελευθερωμένη Ελλάς, ανέκτησε τα κυριαρχικά και εθνικά αυτής δικαιώματα∙

Δι’ όλα ταύτα,

Η πρώτη ελευθέρα Βουλή των αντιπροσώπων της Επτανήσου

Διακηρύττει

Ότι η ομόθυμος, στερεά και αμετάτρεπτος θέλησις του επτανησιακού λαού είναι η ανάκτησις της ανεξαρτησίας του και η ένωσις αυτού με το λοιπόν έθνος του, την απελευθερωμένην Ελλάδα.

Η παρούσα διακήρυξις θέλει διαβιβασθή διά διαγγέλματος της Βουλής προς την προστάτιδα δύναμιν, όπως διά των αρμοδίων μέσων διακοινώση αυτήν και εις τας λοιπάς της Ευρώπης δυνάμεις, διά να ενεργήσωσιν ομού προς ταχείαν αυτής πραγματοποίησιν.

Εν τη Βουλή των Αντιπροσώπων τη 26 Νοεμβρίου 1850

Οι Αντιπρόσωποι

Γεράσιμος Α. Λιβαδάς, Ναθαναήλ Δομενεγίνης, Άγγελος Δεσύλας, Φραγκίσκος Δομενεγίνης, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Ιωσήφ Μομφερράτος, Τηλέμαχος Παΐζης, Ιωάννης Τυπάλδος Δοτοράτος, Σταματέλος Πυλαρινός, Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος, Χριστόδουλος Ποφάντης. (Βλ. εικόνα 1).

Οι ριζοσπάστες βουλευτές της Θ΄ Ιόνιας Βουλής

Έντεκα ήταν οι βουλευτές που υπέγραψαν το προτεινόμενο Ψήφισμα. Ωστόσο, στη γνωστή σχεδόν κυκλική λιθογραφία (βλ. εικόνα 2),[2] που αρκετές φορές παρουσιάζεται ως η απεικόνιση των βουλευτών που υπέγραψαν το Ψήφισμα, εικονίζονται τα πρόσωπα δέκα ριζοσπαστών. Τι ακριβώς συμβαίνει;

Με τις βουλευτικές εκλογές του Φεβρουαρίου 1850 εκλέχθηκαν εννιά συνολικά ριζοσπάστες - ήταν σημαντικότατη επιτυχία του ριζοσπαστικού κινήματος - όχι όμως απ’ όλα τα ιόνια νησιά. Συγκεκριμένα: από την Κεφαλονιά οι Γεράσιμος Λιβαδάς, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Ιωσήφ Μομφερράτος, Σταματέλος Πυλαρινός, Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος και Ιωάννης Τυπάλδος Δοτοράτος Καπελέτος∙ από τη Ζάκυνθο οι Ναθαναήλ Δομενεγίνης και Φραγκίσκος Δομενεγίνης∙ από την Ιθάκη ο Τηλέμαχος Παΐζης. Σε επαναληπτικές εκλογές τον Απρίλιο του 1850 στην Κεφαλονιά αναδείχθηκε ο δέκατος ριζοσπάστης Ανδρέας Καρούσος Σαντριβίλης. Αυτοί, λοιπόν, οι δέκα ριζοσπάστες βουλευτές, κατά την παραμονή τους στην Κέρκυρα για τη συμμετοχή τους στις εργασίες της Θ΄ Ιόνιας Βουλής, φωτογραφήθηκαν. Επομένως, η γνωστή φωτογραφία περιλαμβάνει τους πρώτους δέκα ριζοσπάστες βουλευτές. Στο μεταξύ, μέχρι το Νοέμβριο του 1850, που κατατέθηκε το παραπάνω Ψήφισμα, είχε αλλάξει κάπως η σύνθεση της κοινοβουλευτικής ομάδας. Συγκεκριμένα: είχε πεθάνει ο Κεφαλονίτης Ανδρέας Καρούσος Σαντριβίλης και οι επαναληπτικές εκλογές του Νοεμβρίου 1850 δεν ανέδειξαν ξανά ριζοσπάστη, αλλά καταχθόνιο/κυβερνητικό υποψήφιο. Έτσι, μειώθηκε ο αριθμός των ριζοσπαστών από δέκα σε εννιά.

 Στη συνέχεια, σε επαναληπτικές εκλογές που προκηρύχθηκαν στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα, αναδείχθηκαν δύο νέοι ριζοσπάστες βουλευτές, ο Άγγελος Δεσύλας [Σιγούρος] από τη Ζάκυνθο και ο Χριστόδουλος Ποφάντης από την Κέρκυρα. Έτσι, ενισχύθηκε η κοινοβουλευτική ομάδα  των ριζοσπαστών, μετρώντας τώρα, στις παραμονές κατάθεσης του Ψηφίσματος, έντεκα βουλευτές. Να, γιατί δεν υπογράφει το ιστορικό Ψήφισμα ο Α. Καρούσος Σαντριβίλης, ενώ το υπογράφουν οι Ά. Δεσύλας [Σιγούρος] και Χρ. Ποφάντης.

Ο συντάκτης του Ψηφίσματος

          Ποιος ήταν ο συντάκτης του Ψηφίσματος, αυτού του «αδάμαντα της επτανησιακής ιστορίας» κατά τον Π. Πανά;[3] Για το ζήτημα αυτό υπάρχουν διϊστάμενες απόψεις, και μάλιστα από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές εκείνου του γεγονότος.

          Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος έχει γράψει: «Επιφορτισθείς δ’ εγώ παρά των συναδέλφων μου ριζοσπαστών, συνέταξα το αναφορικόν ψήφισμα, το οποίον, μετά μικράν τροπολογίαν, έγινε δεκτόν και υπεγράφη υφ’ όλων».[4]  Ο Ιωσήφ Μομφερράτος μας έχει δώσει τη δική του εκδοχή: «[…] αυτοί [Ιωσ. Μομφερράτος και Η. Ζερβός Ιακωβάτος] ιδιαιτέρως συνεσκέφθησαν και συνεννοήθησαν ως προς την σύνταξίν του, όντες άλλως και οι μάλλον ενδιαφερόμενοι ώστε αυτό να στηρίζεται επί των αρχών τας οποίας διά του τύπου εκήρυττον».[5]

          Φαίνεται, όμως, ότι μέχρι και τα τέλη του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα, που ο Ηλίας Τσιτσέλης γράφει και εκδίδει τον Α΄ τόμο των Κεφαλληνιακών Συμμίκτων του, το ζήτημα δεν έχει λυθεί. Ο Ληξουριώτης ιστοριοδίφης αναφέρει ότι μπορεί το Ψήφισμα να συντάχθηκε ή από τον Η. Ζερβό Ιακωβάτο ή από τον Ι. Μομφερράτο ή ακόμη και από τον Ιωάννη Τυπάλδο Δοτοράτο Καπελέτο (είναι εκείνος που ανέλαβε να το διαβάσει), για να καταλήξει, κρατώντας ίσες αποστάσεις, ότι «πιθανώτερον ήτο ότι άπαντες συνειργάσθησαν και πάσιν αποδοτέα η τιμή».[6]

          Το πιθανότερο, κατά τη γνώμη μας, είναι να ανέλαβαν τη σύνταξη του Ψηφίσματος οι δύο μαχητικοί δημοσιογράφοι Η. Ζερβός Ιακωβάτος και Ι. Μομφερράτος, όπως έχει γράψει ο τελευταίος. Άλλωστε, τέτοια θέματα έθιγαν συνέχεια στις εφημερίδες τους.

Ο εισηγητής του Ψηφίσματος

          Όλοι, ωστόσο, συμφωνούν με το όνομα του εισηγητή. Επιλέχθηκε από την κοινοβουλευτική ομάδα ο Ληξουριώτης Ιω. Τυπάλδος Δοτοράτος Καπελέτος.[7] Δεν γνωρίζουμε ποιο ήταν το κριτήριο της επιλογής για την υλοποίηση αυτής της ενέργειας, η οποία πράγματι απαιτούσε πίστη, σταθερότητα και τόλμη, καθώς δεν επρόκειτο για μια ενέργεια αυτονόητη και άρα εύκολη, όπως θα αναφέρουμε στη συνέχεια∙ έπρεπε να επιδείξει αγέρωχη στάση, καθώς είχε να διαβάσει μέσα στο Ιόνιο Κοινοβούλιο ένα πράγματι «αγέρωχο κείμενο».[8]  Πάντως, ο ίδιος ήταν δραστήριο μέλος της ληξουριώτικης ριζοσπαστικής πολιτικής λέσχης «Η Ομόνοια» και ήταν ίσως ο γενικότερα αποδεκτός από το σύνολο των συναδέλφων του.

          Έχει, όμως, καταγραφεί μια μικρή ένσταση για τη διαδικασία και το πρόσωπο που επιλέχθηκε, αν κρίνουμε από την παρακάτω αναφορά του Η. Ζερβού Ιακωβάτου: «Υπεχώρησα δε να προταθή [το ψήφισμα] παρ’ ετέρου εν τη Βουλή προς αποφυγήν σκανδάλων και ατομικής τινος μικροζηλοτυπίας».[9] Φαίνεται ότι ο ίδιος θα ήθελε να διαβάσει το Ψήφισμα και ίσως να αυτοπροτάθηκε ή να προτάθηκε από άλλον, υποχώρησε όμως, χωρίς να μπορούμε να εξακριβώσουμε τι είδους σκάνδαλο αποφεύχθηκε και από ποιον εκφράστηκε κάποια «μικροζηλοτυπία».

          Επομένως, η ριζοσπαστική κοινοβουλευτική ομάδα δεν κατέληξε ήρεμα και ομόφωνα στην επιλογή του Ιω. Τυπάλδου Δοτοράτου Καπελέτου.

Η κατάθεση του Ψηφίσματος

          Ας εξετάσουμε τώρα πώς έγινε και τι έγινε κατά την ώρα κατάθεσης του Ψηφίσματος από τον Ιω. Τυπάλδο Δοτοράτο Καπελέτο και τι ακολούθησε. Οι πληροφορίες προέρχονται κατά συμπληρωματικό τρόπο από τα Πρακτικά της Θ΄ Ιόνιας Βουλής, τον τύπο της εποχής και κάποια φυλλάδια, που ειδικά εκδόθηκαν και κυκλοφόρησαν εκείνες τις ημέρες. Με βάση αυτό το υλικό, το οποίο παραθέτουμε στη βιβλιογραφία, θα ανασυνθέσουμε τα γεγονότα.

          Ο Κεφαλονίτης ριζοσπάστης βουλευτής Ιω. Τυπάλδος Δοτοράτος Καπελέτος, που είχε αναλάβει να διαβάσει το Ψήφισμα, άρχισε με μια εισαγωγή, πριν φτάσει στο κείμενο του Ψηφίσματος. Τον διέκοψε, όμως, ο γενικός εισαγγελέας, επειδή αναφερόταν σε θέμα, που δεν είχε συμπεριληφθεί στην ημερήσια διάταξη, προκαλώντας έτσι θόρυβο και αναστάτωση. Με την επέμβαση του προέδρου της Βουλής Γεωργίου Κανδιάνου Ρώμα επιβλήθηκε ησυχία,  για να μπορέσει ο ομιλητής να συνεχίσει, προχωρώντας και στην ανάγνωση του κειμένου του Ψηφίσματος.

          Αλλά αμέσως μετά την ανάγνωση της πρώτης φράσης, σύμφωνα με τα Πρακτικά της Βουλής ή προς το τέλος της προτελευταίας παραγράφου του Ψηφίσματος, σύμφωνα με τους ριζοσπάστες βουλευτές, ο πρόεδρος της Βουλής διέκοψε τη συνεδρίαση, γιατί στο μεταξύ  του παραδόθηκε ειδικό διάγγελμα του αρμοστή, με το οποίο κηρυσσόταν τη χρονική εκείνη στιγμή «λήξασα» η σύνοδος της Βουλής. Αποχώρησε από την αίθουσα μέσα σ’ ένα πανδαιμόνιο διαμαρτυριών αλλά και ζητωκραυγών.

           Το πλήθος από τα θεωρεία ζητωκραύγαζε, επαινώντας τους ριζοσπάστες για την πρωτοβουλία τους, αλλά και διαμαρτυρόταν, αποδοκιμάζοντας την τακτική του αρμοστή και του προέδρου. Διαμαρτυρίες εντονότατες υπήρξαν και από την πλευρά των ριζοσπαστών  βουλευτών, οι οποίοι προσπάθησαν επίμονα να καταχωριστεί το Ψήφισμα στα Πρακτικά της Βουλής. Δεν έγινε όμως κάτι τέτοιο κατορθωτό. Το κατέθεσαν στη γραμματεία, αλλά οι γραμματείς δεν το παραλάμβαναν και αποχώρησαν από την αίθουσα. Τελικά, το πρωτότυπο του Ψηφίσματος επιστράφηκε από υπάλληλο της γραμματείας στον Η. Ζερβό Ιακωβάτο, ο οποίος προσωπικά το παρέδωσε στον πρόεδρο της Βουλής.  Ο τελευταίος δεν το κράτησε, αλλά το επέστρεψε με επιστολή του στο ριζοσπάστη βουλευτή.

Επιλογικά

             Οι εφημερίδες έγραψαν για τα γεγονότα, ενώ παράλληλα η κάθε πλευρά τύπωσε  και κυκλοφόρησε σχετικά φυλλάδια, για να στηρίξει τις απόψεις της και να δικαιολογήσει τη στάση της. Οξύτατη ήταν η κριτική των ριζοσπαστών εναντίον του μεταρρυθμιστή προέδρου της Βουλής Γ. Κανδιάνου Ρώμα, του οποίου τη διαγωγή χαρακτήρισαν «σκανδαλώδη» και «προδοτική», ενώ ο ίδιος υπογράμμιζε την αντικανονική και παράνομη ενέργεια της ριζοσπαστικής ομάδας.

          Είναι αναντίρρητο ότι οι ριζοσπάστες κινήθηκαν αντίθετα προς τον κανονισμό της Βουλής, εφόσον πήραν το λόγο και μίλησαν για θέμα, που δεν είχε εγγραφεί στην ημερήσια διάταξη. Αλλά αυτό ήθελαν: να δηλώσουν με την ενέργειά τους ότι δεν αναγνωρίζουν τη Βουλή της ξενοκρατίας, να προκαλέσουν την Προστασία και τα ντόπια όργανά της.      

            Ουσιαστικά με την επαναστατική τους εκείνη πράξη οι ριζοσπάστες υπονόμευαν τη λειτουργία του Κοινοβουλίου και γενικότερα της Προστασίας, και  μέσα από το κείμενο του Ψηφίσματός τους καθιστούσαν σαφές προς κάθε κατεύθυνση ότι δεν έχουν καμιά σχέση με το υπάρχον καθεστώς,  για το οποίο ποτέ  δεν έδωσε ο επτανησιακός λαός τη συγκατάθεσή του. Τόνιζαν ότι  η ανεξαρτησία, η λαϊκή κυριαρχία και η εθνικότητα κάθε λαού, άρα και του επτανησιακού, που είναι τμήμα του ελληνικού, είναι δικαιώματα φυσικά, απαράγραπτα και αναπαλλοτρίωτα. Και υπογράμμιζαν  ότι εξέλιπαν  οι λόγοι συνέχισης της Προστασίας, αφού ήδη υφίσταται ελληνικό κράτος, δηλώνοντας έμμεσα αλλά σαφέστατα ότι είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν με κάθε θυσία για την ένωση των νησιών τους με το ελεύθερο ελληνικό κράτος.

          Ο αρμοστής με την «παράνομη και βίαιη» αναβολή και τη διάλυση της Βουλής μπορεί να απέτρεψε την ανάγνωση του Ψηφίσματος  μέσα στην κοινοβουλευτική αίθουσα το Ψήφισμα άρα και την καταχώρισή του  στα Πρακτικά, όμως δεν μπόρεσε να συγκρατήσει το ρεύμα, που είχε ήδη φουντώσει. Μπορεί να άρχισε να καταστρώνει τα σχέδια του μεγάλου διωγμού των ριζοσπαστών, το ιστορικό όμως  Ψήφισμα, σηκώθηκε ψηλά κι έγινε σημαία του ενωτικού αγώνα, σταθερό και αδιαπραγμάτευτο σημείο αναφοράς του ριζοσπαστισμού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

● Πρακτικά των συνεδριάσεων της Νομοθετικής Συνελεύσεως του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων νήσων της ενάτης βουλευτικής περιόδου, Κερκύρα 1850., σσ. 272-273.

● Τα φυλλάδια που τότε κυκλοφόρησαν:

-- Τα της 26  Νοεμβρίου 1850, [Κέρκυρα] 1850 [: φυλλάδιο των ριζοσπαστών βουλευτών, το οποίο οι τελευταίοι συνέγραψαν και κυκλοφόρησαν στην Κέρκυρα τις πρώτες μέρες του Δεκεμβρίου 1850, για να πληροφορήσουν υπεύθυνα την κοινή γνώμη∙ το υπογράφουν οι δέκα από τους έντεκα βουλευτές, γιατί στο μεταξύ ο Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος είχε αναχωρήσει από την Κέρκυρα].

-- Το προς τον λαόν της  Επτανήσου άρθρον του φιλογενεστάτου προέδρου της Ιονίου Βουλής κ. Γεωργίου Κανδιάνου Ρώμα. Εξαχθέν εκ του 49 αριθ. του «Μέλλοντος» και μετατυπωθέν συνδρομή ομοφρόνων αυτού Κεφαλλήνων, εν Ζακύνθω τη 22 Δεκεμβρίου 1850 έ.π.

--  Ανασκευή του  Φυλλαδίου των Βουλευτών Κ. Κ. Γερασίμου Α. Λιβαδά, Ναδάλη Δομενεγίνη, Αγγέλου Δεσύλλα, Φραγγίσκου Δομενεγίνη, Ηλία Ζερβού, Ιωσήφ Μομφερράτου, Τηλεμάχου Παΐζη, Ιωάννου Τυπάλδου Δοτοράτου, Σταματέλου Πυλαρινού, και Χριστοδούλου Ποφάντη,  επιγραφομέ­νου ΤΑ ΤΗΣ 26 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1850, υπό Γεωργίου Κανδιάνου Ρώμα, προέδρου της Εννάτης [sic] Ioνίου Βουλής,  εν Ζακύνθω 1850. [Είναι το ίδιο με το προηγούμενο και δημοσιεύτηκε στην εφ. Το Μέλλον, φ. 49, 26-12-1850, 1-4, «Προς τον λαόν της Επτανήσου»].   

-- Οι αντιπρόσωποι ριζοσπάσται και ο Πρόεδρος της Βουλής Γεώργιος Κανδιάνος Ρώμας ή η  εθνική του κ. Ρώμα προδοσία. Άρθρον έκτακτον, εξαχθέν εκ των αρ. 22-23 της εφημερίδος «Ο Φιλελεύθερος». Οι Ριζοσπάσται Ζακύνθου τοις αδελφοίς Επτανησίοις, εν Ζακύνθω 1851.  [Δημοσιεύτηκε στην εφ. Ο Φιλελεύθερος, φ. 22, 12-1-1851, 1-3, και φ. 23, 20-1-1851, 1-4].

-- «Ο Φιλελεύθερος» και η αλήθεια. Άρθρον εξαχθέν εκ της εφημερίδος «Το Μέλλον». Δι’ ου οι Ριζοσπάσται αποδεικνύονται της πατρίδος και του έθνους προδόται, εν Ζακύνθω 1851. [Δημοσιεύτηκε στην εφ. Το Μέλλον, φ. 51, 27-1-1851, 1-4, φ. 52, 12-2-1851, 1-4, φ. 53, 15-3-1851, 1-4, και Παράρτημα του φ. 53].

-- Αποδείξεις υπέρ της προσβεβλημένης αθωότητος του εντίμου Προέδρου της Εννάτης[sic] Ιονίου Βουλής  Γ. Κανδιάνου Ρώμα, εν Ζακύνθω 1851.

● Ιστοριογραφικά κείμενα:

-- Αλισανδράτος Γιώργος, Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Σχέδιο για δοκίμιο πολιτικής ιστορίας, έκδοση Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 2006, σσ.

36-44, 46-51.

-- Βερύκιος Γεώργιος, Απομνημονεύματα περί της πρώην Ιονίου Πολιτείας, κυρίως δε περί του εν ταύτη επικρατήσαντος ριζοσπαστικού φρονήματος,  Κεφαλληνία 1870, σσ. 148-150.

-- Βερύκιος Σπύρος, Ιστορία των «Ηνωμένων Κρατών» των Ιονίων Νήσων. Η αποκληθείσα «Βρετανική Προστασία» και οι αγώνες των Επτανησίων διά την εθνικήν αποκατάστασιν 1815-1864, Αθήναι 1964, σσ. 292-297.

-- Ιδρωμένος Ανδρέας,  Ο υπέρ της εθνικής αποκαταστάσεως αγών των Επτανησίων 1815-1864. Πολιτική ιστιορία της Επτανήσου επί της Αγγλικής Προστασίας, εν Κερκύρα 1889, σσ. 63-67.

-- Λομβάρδος Κωνσταντίνος, Το ενωτικό κίνημα στα Επτάνησα, Αφιέρωμα στα εκατόχρονα της Ενώσεως, 1864-1964, εισαγωγή-επιμέλεια Σπ. Μυλωνά, Αθήνα 1965, σσ. 36-37.

-- Λουκάτος Σπύρος, Η Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών, έκδοση Συνδέσμου Φιλολόγων Κεφαλονιάς-Ιθάκης, Αργοστόλι 2009, σσ. 172-175.

-- Μοσχόπουλος Γεώργιος, Ιστορία της Κεφαλονιάς, τ. Β΄, εκδ. Κέφαλος, Αθήνα 1988, σσ. 185-186.

-- Πανάς Παναγιώτης, Ριζοσπάσται και βελτιώσεις εν Επτανήσω, εν Κεφαλληνία 1880, σσ. 19-20.

-- Χιώτης Παν., Ιστορία του Ιονίου Κράτους από της συστάσεως αυτού μέχρι ενώσεως, έτη 1815-1864, τ. Β΄, εν Ζακύνθω  1877, σσ. 245-254.