Η επίδραση του Δημήτρη Γληνού και του Σχολείου Εργασίας στους εκπαιδευτικούς των Χανίων. Η περίπτωση του περιοδικού «Παιδαγωγικές Σελίδες»...

 

Γιώργος Πιτσιτάκης

Δάσκαλος – Ιστορικός Ερευνητής

Ο Δημήτρης Γληνός μιλώντας σε αγροτικό συνέδριο στην Αθήνα στις 26 Μαΐου 1924 (κυβέρνηση Αλέξανδρου Παπαναστασίου) ως διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, κατέθεσε 17 πρωτοποριακές προτάσεις. Μερικές βασικές ήταν:

α) Να νομοθετηθεί το εξαετές, κοινό δημοτικό σχολείο,

β) Να εισαχθεί η δημοτική γλώσσα σε όλες τις τάξεις του δημοτικού σχολείου,

γ) Να μεταβληθεί το δημοτικό σχολείο σε σχολείο εργασίας.[1]

Ο όρος «Σχολείο Εργασίας» όπως επικράτησε, δηλώνει το σχολείο «όπου κέντρο του είναι το παιδί με όλα του τα ενδιαφέροντα» το οποίο βρίσκονταν στον αντίποδα του «παλαιού» ερβαρτιανού σχολείου. Για το Σχολείο Εργασίας έχουν γραφεί χιλιάδες σελίδες και πολυάριθμα βιβλία, στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. 

Επιλέγω από τα λεγόμενα του λιγότερο γνωστού από τους Έλληνες πρωταγωνιστές του. «Η ιδέα του Σχολείου Εργασίας, γράφει ο παιδαγωγός Θεόδωρος Κάστανος, έχει την πηγή της στη βασική αντίληψη ότι ο σκοπός του σχολείου είναι να αναπτύξη το παιδί όσο μπορή σε έναν άνθρωπο εύρωστο στη ψυχή και στο σώμα, ικανό για δράση και μάλιστα ηθική».[2]

H Γλυκερία Κανδήρου[3] στην διδακτορική της διατριβή για τον παιδαγωγό Θεόδωρο Κάστανο και το Σχολείο Εργασίας στην Ελλάδα, γράφει: «[…] Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική ασκείται έντονη κριτική στο ερβαρτιανό σχολείο και γεννιέται το μεγάλο πνευματικό κίνημα της “Νέας Αγωγής” το οποίο επεδίωκε να αλλάξει ριζικά τις μεθόδους διδασκαλίας και αγωγής”. […] Από τις αρχές του 20ου αιώνα οι Έλληνες παιδαγωγοί ήρθαν σ’ επαφή με τη γερμανική μεταρρυθμιστική παιδαγωγική κίνηση και τη φιλοσοφία του Σχολείου Εργασίας και αρκετοί απ’ αυτούς άρχισαν να ασκούν κριτική στο ερβαρτιανό σχολείο το οποίο πλέον άρχισε να θεωρείται συνώνυμο με το “παλαιό σχολείο”. [5] Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν κυρίως ο Δημ. Γληνός, ο Αλέξ. Δελμούζος, ο Μαν. Τριανταφυλίδης, ο Θεόδ. Κάστανος, ο Μιχ. Παπαμαύρος και ο Μίλτος Κουντουράς. […] Η πολιτική, κοινωνική και εκπαιδευτική χρεωκοπία της Ελλάδας προκαλούσε μεγάλη ανησυχία στους Έλληνες διανοούμενους […] που ύψωναν με τόλμη και αγωνία τη φωνή τους. Είναι πολύ χαρακτηριστικά τα λόγια του Δημ. Γληνού: “Το σχολείον μας εργάζεται δια τον τύπον, δια την λέξιν και όχι δια την ουσίαν. Η λεξιμάθεια κυριαρχεί και παραγκωνίζει την γνώσιν των πραγμάτων και την άσκησιν των παιδικών δεξιοτήτων.” […]».  

Τα υπόλοιπα είναι γνωστά. Οι ιδέες και οι πρακτικές του Σχολείου Εργασίας, του Εκπαιδευτικού Ομίλου και του κορυφαίου δασκάλου Δημ. Γληνού και οι εκπαιδευτικοί που τις εφάρμοσαν, παρά το ότι πολλοί υπέστησαν ανελέητο κυνηγητό και διώξεις από την κρατική εξουσία και τη συντηρητική κοινωνία της εποχής, ρίζωσαν στέρεα στο κοινωνικό έδαφος, γονιμοποίησαν, άνθισαν, κάρπισαν και μεταδόθηκαν σ’ όλο τον ελλαδικό χώρο. 

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ

Στα Χανιά στις 1 Οκτώβρη του 1934 κάνει την εμφάνισή του ένα νέο παιδαγωγικό περιοδικό με τ’ όνομα «Παιδαγωγικές Σελίδες». Εκδότες είναι μια επιτροπή εμπνευσμένων δασκάλων με επικεφαλής ένα νέο φλογερό και δραστήριο δάσκαλο τον Μάνο Μασούρη ο οποίος περιστοιχίζεται από παλιούς έμπειρους αλλά και νεότερους δασκάλους μα και καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης.

Δάσκαλοι όπως ο Παντελής Βαβουλές, ο Γιάννης Φιωτάκης, η Αγλαΐα Κυρμιζάκη, η Νίτσα Σπαντιδάκη, η Χρυσούλα Μανταδάκη, η Ειρήνη Φωκά, ο Θοδωρής Αρώνης, ο Κωστής Αλιφιέρης, ο Ιωάννης Αβρονιδάκης, ο Νίκος Πεντάρης, ο Μανώλης Μάντακας, ο Μανώλης Τρανταλίδης κ.ά. και καθηγητές όπως ο Σπύρος Αβούρης (μουσικής), ο Κώστας Ρωμάνος (ζωγράφος και καλλιτεχικών), οι γυμναστές Γ. Αναστασάκης και Σπύρος Προκοπίου, ο Ηλίας Μπουλοχέρης (φυσικός)[4] γράφουν στις σελίδες του. Η αποδοχή υπήρξε καθολική με εγκωμιαστικά σχόλια από δασκάλους, επιθεωρητές, τους συλλόγους δασκάλων Χανίων και Σφακίων, από παιδαγωγικά περιοδικά του νησιού («Προμηθεύς ο Πυρφόρος» του δασκάλου Γεωργίου Δαφέρμου από το Ρέθυμνο) και πολλούς άλλους. Η επιτροπή του περιοδικού κατόρθωσε και κυκλοφόρησε 31 τεύχη μέχρι τον Μάιο του 1936. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους, βγήκε και ένα 32ο, έκτακτο τεύχος σε μικρό σχήμα, που περιείχε τις ομιλίες των ειδικών της υγειονομικής μετεκπαίδευσης μιας συνάντησης που έγινε από τα υπουργεία Υγιεινής και Παιδείας στη λίμνη της Αγυιάς από 20-30 Ιουνίου, στην οποία συμμετείχαν 40 δάσκαλοι/ες και 20 καθηγητές. Έκτοτε το περιοδικό εσίγησε. Τι είχε συμβεί; 

Ο υπουργός Παιδείας της κυβέρνησης Μεταξά, Νικ. Λούβαρις στις 12-6-1936 εξέδωσε εμπιστευτική εγκύκλιο στην οποία, μεταξύ άλλων, αναφέρει: «[…] Επειδή παρετηρήσαμεν ότι ένιοι εκ των υπαλλήλων της αρμοδιότητος του υφ’ υμάς υπουργείου προβαίνουσιν άνευ αδείας της προϊσταμένης των αρχής εις δημοσιεύσεις εν τω ημερησίω τύπω του τε εσωτερικού και εξωτερικού, διά ταύτα απαγορεύομεν αυστηρώς πάσαν εφεξής δημοσίευσιν άνευ αδείας ημών εις τον τύπον εν γένει […]». Το θέμα δημοσιοποίησε ο Ριζοσπάστης ο οποίος μιλάει για «ιερή εξέταση», λογοκρισία των δημοσιευμάτων εκπαιδευτικών από το υπουργείο Παιδείας και πνίξιμο της ελευθερίας της σκέψης και εν τέλει εφαρμόζεται ένα καθεστώς που δεν υστερεί καθόλου από το καθεστώς του Χίτλερ.   

Ξεφυλλίζοντας τα τεύχη του περιοδικού, παρατηρούμε την πλούσια ύλη του, την ποιότητα και προοδευτικότητα των κειμένων των συγγραφέων τους. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Άλλοι όπως ο Π. Βαβουλές και ο Γ. Φιωτάκης έρχονταν από την Αυτόνομη Κρητική Πολιτεία όπου ως νέοι δάσκαλοι πρωτοστατούσαν και μετά συνέβαλαν στην ίδρυση της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας (1922) κι άλλοι, όπως ο Μάνος Μασούρης και η Αγλαΐα Κυρμιζάκη, που στη δεκαετία του ’20 εξοπλισμένοι με τις ιδέες της “Νέας Αγωγής” και του Σχολείου Εργασίας φρόντισαν να τις κάνουν πράξη και να τις μεταδώσουν στους συναδέλφους τους. Το μείγμα των παλαιών δασκάλων του «αστικού βενιζελισμού» με τους νεότερους προοδευτικούς και σοσιαλίζοντες, αποδείχτηκε ιδανικό. Όπου κι αν κοιτάξεις θα βρεις μπροστά σου τις φράσεις Νέο Σχολείο και Νέα Παιδαγωγική.

Το επιβεβαιώνει το εξαιρετικό παρακάτω απόσπασμα από θαυμάσιο άρθρο της σπουδαίας δασκάλας, ζωγράφου και λαογράφου, Αγλαΐας Κυρμιζάκη με τίτλο “Θελκτική ατέλεια”[5] η οποία μιλώντας μέσα από την σχολική πράξη για τις χειροτεχνικές εργασίες των μαθητών στις μαθητικές εκθέσεις, γράφει: «[…] Οι γονείς τις επεσκέφθησαν, καμάρωσαν τα έργα των παιδιών τους […] ο δάσκαλος δέχτηκε τα συγχαρητήρια ή τα ευχαριστήρια των, ο τύπος έκανε λόγο για τα θαύματα που γίνονται σε τούτο ή σε κείνο το σχολείο πέταξε και μερικές λέξεις για τα νέα συστήματα και σχολείο εργασίας […] (και) όλοι έμειναν ευχαριστημένοι. Λέμε όλοι, […] μα ξεχνάμε την κυρά Παιδαγωγική. Αυτή κανείς δεν τη ρώτησε αν έμεινε ευχαριστημένη. Παντού (στις εκθέσεις) φαίνεται, αντί η ατομικότητα του παιδιού, η προσωπικότητα του δασκάλου που επιβάλει τη γνώμη του, που τρέμει μήπως το παιδιάτικο χέρι παρουσιάσει κάποιο τερατούργημα. Καμιά εκδήλωση του ψυχικού κόσμου του μαθητή ατόφια, αγνή, παντού η μίμηση, παντού ο μηχανισμός, κανένα ερέθισμα για την ανάπτυξη της παρατηρητικότητας, καμιά απόδειξη πως η χειροτεχνία βοήθησε για τη λήψη εποπτειών, καμιά ένδειξη πως κινήθηκαν οι δεξιότητες του παιδιού, πράγματα που επιδιώκονται με το μάθημα αυτό απ’ το σχολείο εργασίας, που όλοι φιλοτιμούμαστε να λέμε πως το κατέχουμε. Κι αν υπήρχαν και έργα των μαθητών σε μια έκθεση, τέτοια, που να δείχνουν ανάγλυφη την ατομικότητά των, βρισκόταν παραπεταμένα σε μια γωνιά σαν ξεπεσμένης ποιότητας πράγματα αντί να έχουν την ξεχωριστή θέση μέσα στην αίθουσα. […] Και το νέο σχολείο θέλει τα τέλεια έργα, αλλά στο βαθμό της τελειότητας που μπορεί να φτάσει κάθε παιδιάτικη ηλικία. […] Το νέο σχολείο έχει σκοπό το παιδί, ξεκινά απ’ αυτό, θέλει τις χειροτεχνικές εργασίες οργανικό σύνδεσμο των άλλων μαθημάτων και δεν τις υποτάσσει σε σκοπούς ξένους προς το παιδί, όπως είναι αυτές οι μαθητικές εκθέσεις. Και τις σκηνούλες τις παιδιάτικες που άτεχνα ζωγράφισε σ’ ένα κομμάτι χαρτί τις δέχεται με χαρά και το ποντικάκι το δυσανάλογο και τον πήλινο άνθρωπο με τα χέρια στ’ αυτιά. Άμα βλέπει ο δάσκαλος του νέου σχολείου πως είναι κατάλληλη η στιγμή επεμβαίνει για την καλύτερη απεικόνισή των, απλά, ήρεμα, δίχως το παιδί να νιώθη αυτή την επέμβαση όπως ασυνείδητά του και το φυσικό περιβάλλον συντελεί στην καλύτερη σωματική του εξέλιξη […]».      

Αλλά και στο εισαγωγικό άρθρο του 1^ου τεύχους με τίτλο «Το Πρόγραμμά μας», ο Μάνος Μασούρης, ανάμεσα στ’ άλλα, αναφέρει: «[…] Από κάθε γωνιά, που νοιώθει τους παλμούς της διδασκαλικής ψυχής, φτάνουν ελπιδοφόρες οι πληροφορίες για το ξάπλωμα των νέων αντιλήψεων για την αγωγή. Ο δάσκαλος κάθε μέρα και ξεσκλαβώνεται από την πλήξη του παλιού σχολείου της λογοκοπίας και τραβάει το δρόμο που φωτίζουν οι νέες αντιλήψεις της παιδαγωγικής και της διδακτικής. Το παιδί που το νόμιζαν σαν άψυχο ανθρώπινο ομοίωμα, που στεκόταν άβουλο μπροστά στον άνθρωπο για αποθήκευση γνώσεων, το νοιώθουμε σήμερα ζωντανό πλάσμα που κρύβει μέσα του δυνάμεις που θέλουν να εξελιχτούν. […] Στις γραμμές αυτές χαράσσοντας το σκοπό του περιοδικού μας απευθυνόμαστε στο συναδελφικό κόσμο γιατί αισθανόμαστε πως μέσα σ’ αυτές βλέπει τις δικές του ανησυχίες στο έργο του και θέλομε να πιστέψη πως απ’ αυτόν εξαρτάται να θέσωμε μια πέτρα στο σπίτι του νέου Σχολείου».  

Τα κείμενα είναι προσεκτικά και καλογραμμένα. Η ενασχόληση με το παιδί και ιδιαίτερα με το ανήμπορο παιδί, σε συνάρτηση με την υπόλοιπη κοινωνία, είναι στο κέντρο του ενδιαφέροντος του περιοδικού. «[…] Με μια επιστημονική συζήτηση πάνω στις νέες παιδαγωγικές και διδακτικές αντιλήψεις θα φωτιστούν πιο καλά οι δρόμοι που φέρνουν στη γνώση του παιδιού. […]», γράφει ο Μάνος Μασούρης.

Εκείνο που ενδιαφέρει τους δασκάλους του περιοδικού είναι η ορθή εφαρμογή των θεωριών του σχολείου εργασίας στη σχολική πράξη.

Το μεγαλύτερο μέρος καλύπτουν τριών κατηγοριών κείμενα:

1. Εκείνα που αναφέρονται σε θέματα της καθημερινότητας στο σχολείο τα οποία αποτελούν ερεθίσματα για να αναπτύσσεται διάλογος και ανταλλάσσονται γνώμες και απόψεις.  
2. Κατατίθενται προβληματισμοί και προτάσεις για τη διδασκαλία των διαφόρων μαθημάτων και περιγράφονται ορισμένοι τύποι – πορτρέτα μαθητών.   
3. Προβάλλονται πρότυπα και πρωτότυπα υποδείγματα μεθόδων ή διδασκαλιών που γίνονται σε χώρες της υπόλοιπης Ευρώπης και που αντλούνται από τη βιβλιογραφία και την ειδησεογραφία της εποχής.

Επίσης στην ύλη του περιοδικού περιλαμβάνονται και λογοτεχνικά έργα σχετικά με το παιδί. Δύο ποιήματα της Ρίτας Μπούμη-Παπά κι ένα διήγημα του 1888 του Κωστή Παλαμά (1859-1943) με τίτλο «Το σκολειό και το σπίτι», δοσμένο σε αρκετές συνέχειες (τχ 9 κ.ε.), στο οποίο ο εθνικός μας ποιητής, γύρω στο 1870, πηγαίνοντας από το ιδιωτικό αλληλοδιδακτικό, στο ελληνικό σχολείο έρχεται σ’ επαφή με την επικρατούσα αυταρχική ερβαρτιανή παιδαγωγική λογική  και την τιμωρία των μαθητών με τη σωματική βία, που ήταν καθημερινότητα ενταγμένη στην κυρίαρχη παιδαγωγική αντίληψη «με το ξύλο μαθαίνεις γράμματα και γίνεσαι άνθρωπος», μια αντίληψη κυρίαρχη τόσο στην οικογένεια όσο και ευρύτερα στην κοινωνία.

Ένα χαρακτηριστικό μικρό απόσπασμα: «… Στην ψηλή δασκαλοκαθέδρα ξάνοιξα να γένει καμπουριασμένος ένας ξεραγκιανός κ’ ένας ασκημομούτρης, που άγριες έριχνε ολόγυρα ματιές…Ένας ξερόβηχας συχνά του τον έκοβε το λόγο. Με πολύ θόρυβο έφτυνε, θορυβούσε περισσότερο κάθε φορά που θύμωνε. Στεκόταν μπροστά στο δάσκαλο ορθό το φτωχό μαθητούδι και τον έβλεπε, καθώς το πουλάκι το φίδι που πετρώνει.

-“Απόδος, ω κατάρατε, τα πορθμεία! Βόα, ει τούτο σοι ήδιον, ω Χάρων”. Ποίον μέρος λόγου είναι εκείνο το “τα”;

-Αντωνυμία! τρεμοψιθύρισε ο μαθητής.

-Ούξω να χαθείς, κουρουνιασμένε! Αντωνυμία, βρε!

Και τινάχτηκε φοβερός. Το παιδί στάθηκε βουβό και ξακολούθησε να τρέμει. Τέλος πάντων θάρρεψε κι είπε!

-Όνομα!

-Όνομα! Όνομα! Όνομα! Θεομπαίχτη!

Κατέβηκε από τη δασκαλοκαθέδρα, όρμησε, άδραξε απ’ το αυτί το παιδί, του χτύπησε το κεφάλι στον τοίχο, ξεφώνισε:

-Άρθρον, βρε, άρθρον! Μάθε, κακομοίρη, για να γίνεις άνθρωπος. Πρέπει να λιώσει το βρακί σου στην καρέκλα από το διάβασμα…Παιχνίδια, ε!

Όταν επιτέλους άφησε το αυτί του παιδιού, είδα πως τα νύχια του δασκάλου είχανε σημειώσει στο αυτί του μαθητή ματωμένα χνάρια. Μα έτσι θα γινόμαστε ως το τέλος καλοί άνθρωποι.

Έξαφνα πλησιάζει σ’ άλλο παιδί καθισμένο εκεί κοντά μου.

-Πού είναι η εξήγησίς (κάποια σχολική εργασία) σου;

-Δα…δα…σκαλε, αποκρίθηκε τραυλίζοντας ο γείτονάς μου, την…την…την …ξέχασα στο σπίτι.

-Γρήγορα γονατιστός πάνω στο θρανίο.

Και χραπ! Επικυρώνεται η δικαστική απόφαση μ’ ένα γοργό μεγαλόπρεπο φτύσιμο κατάσταυρα στο πρόσωπο του ξεχασμένου μαθητή.

Και με μια ματιά ιεροεξεταστική ριμμένη σ’ όλους μας απ’ άκρη σε άκρη διακήρυξε:

-Θα σας λιώσω στο ξύλο, διαβόλοι! Τι νομίζετε! Θα σας αφήσω να κάνετε ό,τι θέλετε! Γράμματα! Γράμματα! Να μάθετε γράμματα!…».

(από το διήγημα «Το σκολειό και το σπίτι», Κ. Παλαμά, Άπαντα, εκδ. Γκοβόστης)

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ

«[…] Στο σχολειό, αυτές τις μέρες αρχίζει να ξετυλίγεται, μέσα στη θορυβώδη κίνηση του παιδόκοσμου και η φρικτή εικόνα της παιδικής απαθλίωσης. Μικρά παιδιά ξεγυμνωμένα, ξυπόλυτα, μαραμένα απ’ τη κακοπέραση, τη κακή δίαιτα και την ανθυγιεινή διαμονή, παιδιά ορφανά, πεντάρφανα, άλλα με μια μάνα χήρα ξενοδουλεύτρα, περάσαν πολλά μπροστά απ’ τους δασκάλους στο διάστημα των εγγραφών και τώρα αποτελούνε τον πληθυσμό των τάξεων των μικρών προ πάντων, γιατί απ’ τις μεγάλες έφυγαν τα πιο πολλά και ρίχτηκαν στη βιοπάλη για το ψωμί. […]».

Αυτή την πραγματική, αληθινή εικόνα των από κάτω δηλ. της πλειοψηφίας της χανιώτικης κοινωνίας, μας μεταφέρει με τις ευαίσθητες κοινωνικές κεραίες του, ο διευθυντής του περιοδικού, Μάνος Μασούρης έχοντας τα πρώτα παραδείγματα από τους τόπους κατοικίας και εργασίας του, τις εργατοσυνοικίες και προσφυγογειτονιές της Καινούργιας Χώρας και της Σπλάντζιας. 

Ο Μασούρης ήταν γείτονας, σχεδόν συνομήλικος και φίλος με τον Βαγγέλη Κτιστάκη, μαχητικό, ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, από τον οποίο επηρεάστηκε καθοριστικά, ασπαζόμενος τον μαρξισμό. Στην περίοδο της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης και οι δύο εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς κατακτητές ο μεν Μασούρης στα Τοπόλια Κισάμου ως ηγετικό στέλεχος του ΕΛΑΣ Δυτικής Κρήτης μετά από προδοσία, ο δε Κτιστάκης κι αυτός μετά από προδοσία, στο κολαστήριο της Αγυιάς με απάνθρωπο τρόπο ως γραμματέας του ΚΚΕ στην Κρήτη, αντιπρόσωπος της ΠΕΕΑ και επικεφαλής της Αντίστασης στο νησί. 

Για το Μασούρη και γενικότερα για το σώμα των δασκάλων, η προστασία των άπορων παιδιών έγινε καθημερινή έγνοια και έργο ζωής. Ξέρουν πως δεν είναι οι αίτιοι, όπως δε φταίνε και τα θύματα της φτώχειας και της άθλιας ζωής, είναι καταδικασμένα άθελά τους στην πνευματική ατροφία και οδηγούνται στην «ψυχική και ηθική πόρωση». Έχουν πλήρη επίγνωση για το ακανθώδες πρόβλημα της παιδικής εργασίας, του αναλφαβητισμού, για τα τάγματα των αλητοπαίδων, την πελατεία των παιδικών δικαστηρίων, τους ένοικους των παιδικών φυλακών, μα και την πεποίθηση, ότι αν η κοινωνία πιστεύει πως, η παιδική φυσιογνωμία κλείνει μέσα της το καλύτερο αύριο, τότε πρέπει να φροντίσει για τη σοβαρή κοινωνική πληγή της παιδικής αθλιότητας γιατί το κράτος άφησε το πρόβλημα της παιδικής προστασίας στα φιλάνθρωπα σωματεία ή στους ελεήμονες κυρίους.        

Τα μηνύματα αυτά του διδασκαλικού κόσμου διαχέονται στην χανιώτικη κοινωνία η οποία πρόθυμα κι ευγενικά ανταποκρίνεται και μαζί με τους δασκάλους πάλι πρωταγωνιστές, πρωτοστατεί στην ίδρυση του σωματείου “Προστασίας της παιδικής ηλικίας”. Το καταστατικό του σωματείου που γράφτηκε στις 3 Οκτωβρίου 1934 και κατατέθηκε στο Πρωτοδικείο Χανίων – το υλικό αυτό έχει καταστραφεί – ευτυχώς διασώθηκε διότι δημοσιεύτηκε στις Παιδαγωγικές Σελίδες (τχ 4, σελ. 5-6) κι έχει 23 άρθρα. Μεταξύ των ιδρυτικών μελών αναφέρονται και οι δάσκαλοι Μάνος Μασούρης και Αγλαΐα Κυρμιζάκη αντιπροσωπεύοντας την Επιτροπή του περιοδικού.

«Στην τρικυμισμένη και δύσκολη παιδική ηλικία βρίσκομε πάντα την αρχή του κάθε εγκλήματος», γράφει ο Bίκτωρ Ουγκώ.

Η παιδική εγκληματικότητα απασχολεί τους υπεύθυνους του περιοδικού οι οποίοι φιλοξένησαν για το θέμα μελέτη σε δύο συνέχειες (τχ 2-3) του δικηγόρου Κώστα Γκαζή, όπου ανέπτυξε νομικά θέματα στους δασκάλους με εκλαϊκευμένο τρόπο έτσι ώστε να εμβαθύνουν στο θέμα και να μπορούν να αντιμετωπίζουν με σωστό τρόπο τα σχετικά προβλήματα όταν εμφανίζονται.

ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΣΥΣΣΙΤΙΑ

Ο Μασούρης, σημαιοφόρος της προστασίας των παιδιών σηκώνει την παντιέρα για τα μαθητικά συσσίτια (τχ 6, σελ. 1-2, 15-12-1934): «Η σημερινή κρίση που ξέσπασε πάνω στους μεγάλους με ανεργία, με φτώχεια, χτύπησε αλύπητα και το φτωχό μικρό άτομο με τις πιο σκληρές στερήσεις. Η γύμνια, η πείνα, η αρρώστια και η ξυπολυσιά είναι τα σημάδια της τραγικής ζωής των μικρών παιδιών. […] Η τραγική αυτή κατάσταση για τους πιο πολλούς είναι σκεπασμένη. […] Εκεί που ανυπόκριτη η παιδική αθλιότητα παίρνει την πιο θλιβερή μορφή είναι το σχολειό. Εκεί βρίσκεται συμπυκνωμένη η δυστυχία του μικρού κόσμου. […] Ο παιδικός πόνος είναι ξεφάνερος μέσα στη χλωμάδα της πείνας και τη τρεμούλα της ξεγύμνιας. […] Το παιδάκι της χήρας, τ’ ανέργου, της ξενοδουλεύτρας που πολλές φορές το συναντάμε στο δρόμο να ζητιανεύη για ψωμάκι, για ρούχο, για τετράδιο, για βιβλίο στέλνεται στο σχολειό απ’ τη μάνα για να τη διευκολύνη στο ξενοδούλεμα για να σταματήση για λίγο το κλάμα ζητώντας ψωμάκι. Το παιδάκι αυτό μ’ αδειανό στομάχι αδυνατισμένο απ’ τις στερήσεις είναι ανίκανο φυσικά να παρακολουθήση μια εξάωρη εργασία σχολική. […] Τα φτωχόπαιδα αυτά πυκνώνουν κάθε μέρα τις φάλαγγες των κουλουράδων, των λούστρων, των μικροπραγματευτάδων. […] Η κοινωνία αν πραγματικά θέλει να δη μέρες καλύτερες, ανάγκη να σταματήση την παιδική αθλιότητα. […] Αυτές οι σκέψεις φέρανε τους δασκάλους των σχολείων της πόλης μας στην ίδρυση των μαθητικών συσσιτίων. […]».

Ο Μασούρης, κάνει και συγκλονιστικό ρεπορτάζ με τους μαθητές των συσσιτίων: «Απ’ έξω στην αυλή άλλα τόσα παιδιά περιμένουν, αν περισσέψη ένα κομματάκι ψωμί ή να βγουν κείνα που τρώνε για να τους δώσουν λιγάκι. Η φτώχεια πονεί την φτώχεια. Ρώτησα ένα τέτοιο παιδάκι: “Γιατί δεν πας στο σπίτι να φας;” “Μα δεν έχομε τίποτε στο σπίτι, η μαμά μου λείπει”, μ’ απαντά. Το μεσημεριάτικο γεύμα το κακόμοιρο τώχε πάρει στη τσάντα το πρωί φεύγοντας από το σπίτι. Ήταν το πολύ λίγες ελίτσες μ’ ένα κομμάτι ψωμί. […] Από τώρα όλα τους τα σκάφτει το σαράκι της αρρώστιας. Από μπροστά μου μια στιγμή περνάει ένα παιδάκι. Έφαγε το φαγάκι του μα κράτησε ένα κομμάτι ψωμί με λίγο κρέας πάνω. “Γιατί δεν το τρως;” το ρώτησα. “Το κρατώ της μάνας μου που είναι άρρωστη”. Συγκλονίζει την ψυχή η απονήρευτη απάντηση αυτή του μικρού παιδιού […]». Και ο Μασούρης καλεί σε σταυροφορία τους πάντες για να πληθύνουν και σε άλλα σχολεία τα μαθητικά συσσίτια και ν’ απλωθούν και στις αγροτικές περιοχές «που η δυστυχία φωλιάζει προπαντός τους άνεργους μήνες του χειμώνα».

      

Ανακινούν, ακόμη, το σοβαρό θέμα των Νυχτερινών Σχολών ζητώντας να επαναλειτουργήσουν, γιατί «κάθε βράδυ, που ξεχύνεται στους δρόμους η εργατιά των καταστημάτων και εργοστασίων, βλέπεις και, μικρά πολύ μικρά παιδάκια, μουτζουρωμένα να γυρνούν από τ’ αγκομαχητό της ολοήμερης δουλειάς. Αντί για μαθητική σάκκα σηκώνουν το βαρύ φορτίο της βιοπάλης». Καλούν το δασκαλικό κόσμο να πάρει πρωτοβουλία, τα φιλεκπαιδευτικά σωματεία να συνδράμουν, το Εργατικό Κέντρο να παρέμβει στη Διοίκηση Χωροφυλακής και προτείνουν τη λειτουργία Νυχτερινών Σχολών και σε αγροτικές περιοχές.

ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΕΞΟΧΕΣ

Το επιστέγασμα των σημαντικών επιτευγμάτων των φωτισμένων δασκάλων των Χανίων, ήταν ο μεγαλεπήβολος στόχος για τη δημιουργία Παιδικών Εξοχών για τα φτωχά παιδιά. Η ψυχή και κινητήρια δύναμη του τολμήματος αυτού ο αεικίνητος Μάνος Μασούρης περιγράφει βήμα-βήμα πως ξεκίνησε να υλοποιείται αυτός ο δύσκολος στόχος (τχ 15, σελ. 8): «Πολλές φορές από καιρό μούχε δοθή αφορμή να συζητήσω σχετικά με την ίδρυση παιδικών εξοχών με συναδέλφους που έβλεπα να πονούν και να διεκτραγωδούν με τα μελανώτερα χρώματα τη δυστυχία που έδερνε πολλά παιδιά των φτωχών τάξεων […]».

Έτσι αρχίζουν καμπάνια ενημέρωσης με δημοσίευση άρθρων στις εφημερίδες των Xανίων από την Αγλαΐα Κυρμιζάκη και τον Μάνο Μασούρη. Η ιδέα αγκαλιάστηκε από τους επιθεωρητές εκπαίδευσης και τον σχολίατρο Χατζηγρηγόρη. «[…] Η ιδέα των παιδικών εξοχών είχε αποτελέσει πια “το φλέγον ζήτημα”. Σε παιδαγωγικές συγκεντρώσεις δασκάλων συζητήσαμε πάνω σ’ αυτό. Βρήκαμε ήταν ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος να προστατευτούν τα παιδιά των μαθητικών συσσιτίων των σχολειών στο διάστημα του θέρους, να ελαττώσομε την αλητεία που μάστιζε την πόλη και να δοθή ζωή στα εξαντλημένα από την πείνα και από την κακοπέραση μαραμένα φτωχά παιδάκια που περιτριγύριζε η φθίση, τα είχε χλωμιάσει η αδενοπάθεια και η ελονοσία […]».

Στο δύσκολο τομέα της εξεύρεσης χρημάτων, αρωγό και συμπαραστάτη βρήκαν στο πρόσωπο του Εμμ. Παπαδογιάννη γραμματέα Γενικής Διοίκησης και προέδρου του ΠΙΚΠΑ (Πατριωτικό Ίδρυμα Κοινωνικής Πρόνοιας και Αντίληψης), που κατόρθωσε να συγκεντρώσει το μεγάλο ποσό που χρειαζόταν. Βοήθησαν με ενίσχυση το υπουργείο Παιδείας, οι τράπεζες και κυρίως η Εθνική, τα ταμεία Εφέδρων και πολλοί οργανισμοί. Με τον ενθουσιασμό του δασκαλικού κόσμου που έτρεξε και στα πιο απόκεντρα χωριά κινήθηκε το ενδιαφέρον όλης της κοινωνίας, αποσπάστηκε η εμπιστοσύνη των γονέων και εξοικονομήθηκε υλικό για την ενίσχυση του ιερού σκοπού των Παιδικών Εξοχών.

Τα συναισθήματα της πρώτης εμπειρίας των Παιδικών Εξοχών, από το 1934 ως το 1940 πρώτα στην Αγ. Τριάδα και μετά στους Αγίους Αποστόλους, περιγράφονται έξοχα από τον Μασούρη: «[…] Πιστέψετε ότι όσα χρόνια κι αν κάνω το δάσκαλο ποτέ δεν ένιωσα το παιδί πιο κοντά μου, ποτέ δε με πλησίασε με τόση αγάπη ούτε αντίκρυσα τα μάτια του με πιο πολλή στοργή, όσο στο διάστημα των 70 ημερών που έζησα μαζί τους εκεί. Ενιώσαμε βαθιά όλες τις ανάγκες του, το είδαμε όλες τις ώρες της μέρας, ξαγρυπνήσαμε κοντά του, μας ξεφανέρωσε μ’ εμπιστοσύνη κάτι που το βασάνιζε, μας είπε την κατάστασή του. Μας αγάπησε και τ’ αγαπήσαμε όσο ποτέ άλλοτε. Και η αγάπη σ’ αυτό μας έκανε αψηφώντας κάθε κόπο να προσπαθούμε για να ζήση μαζί μας, όσο πιο καλά μπορούσε. Προσπαθούσαμε να βρίσκομε τρόπους για να κάνομε να χαρή και να ξεχάση το φάσμα της πείνας και δυστυχίας που περιτριγύριζε, όσο και για να το ξαλαφρώσομε απ’ το βάρος μιας δύσθυμης κατάστασης που του κόλλησε στο χαρακτήρα του η δύστυχη ζωή του […]». 

ΚΡΗΤΙΚΟΠΟΥΛΟ

Άλλη μια σημαντική κίνηση των δασκάλων του περιοδικού, είναι η έκδοση του πρώτου διασχολικού περιοδικού για παιδιά στο δημοτικό σχολείο στην Ελλάδα με το όνομα «Το Κρητικόπουλο». Για το θέμα ο Μασούρης αναφέρει: «[…] Έτσι το δημοτικό σχολείο στερείται αποκλειστικά του δικού του περιοδικού. Κι όμως ξέρομε πως σήμερα με τις νέες διδακτικές αρχές το περιοδικό παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στο μορφωτικό, ηθικοπλαστικό όσο και ψυχαγωγικό σκοπό του σχολείου. […] Ύστερα από πολλές σκέψεις, με την παρόρμηση πολλών συναδέλφων παίρνομε την πρωτοβουλία για την έκδοση ενός παιδικού περιοδικού συμπληρώνοντας το κενό που παρατηρείται απ’ την έλλειψη αυτή […]». Το περιοδικό διευθύνονταν από 5μελή επιτροπή παιδιών που, με την εποπτεία των δασκάλων, «είχαν την ευθύνη εξεύρεσης και κριτικής της ύλης», του έδωσαν το όνομα, είχε συνεργασίες μαθητών απ’ όλη την Κρήτη και διαδόθηκε σε πολλά μέρη της Ελλάδας.

ΘΕΜΑΤΑ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ

Ο Παντελής Βαβουλές αρθρογραφεί και θέτει ένα πρόβλημα τιμωρίας δύο μαθητών από χωροφύλακες (πραγματικό γεγονός) και αυτό πυροδοτεί πλήθος απαντήσεων και απόψεων για τις τιμωρίες στο σχολείο που συγκλίνουν ότι τέτοιου είδους πρακτικές πρέπει να εκλείψουν από το νέο σχολείο χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι εύκολο διότι οι ρίζες του αυταρχισμού είναι βαθιές συνολικά στην ελληνική κοινωνία. Υποστηρίζει η πιο φιλική στις τιμωρίες άποψη: «Έτσι που έγιναν τα πράγματα δεν υπήρχε καλύτερη τιμωρία. Η συνοδεία του χωροφύλακα, το πέρασμα από τους δρόμους με έτσι δεμένα τα χέρια των παιδιών, η παρουσίαση των στο σχολείο την ώρα του διαλείμματος που όλα τα παιδιά ήταν έξω, η διαδήλωση που τους έγινε, που ασφαλώς δεν θα έλειψαν από μερικούς τα πειράγματα και οι χλευασμοί, η παράδοση των κατόπι στον διευθυντή και μάλιστα μπροστά και στους άλλους δασκάλους του σχολείου, όλα αυτά πιστεύω πως ήταν αρκετή τιμωρία που δε μπορούσε ποτέ ο δάσκαλος να επιβάλη […]».

Στον αντίποδα η γνώμη μιας δασκάλας: «Με μεγάλη μου απορία διάβασα, ότι οι συνάδελφοι – όσοι ως τα τώρα απάντησαν στο ερώτημα των Παιδαγ. Σελίδων – μεταχειρίζονται και επιδοκιμάζουν την τιμωρία. Ποιάν; Δεν εξετάζω. Η τιμωρία πάντα τιμωρία θα είναι. Τι θα έκανα εγώ; Δεν θα τιμωρούσα καθόλου τα παιδιά ούτε καν θα τα συνεβούλευα. Αν ήταν κάποιος που έπρεπε να τιμωρηθή ασφαλώς θα ήταν ο χωροφύλακας. […] Γιατί έκαναν αυτό τα παιδιά; Μονάχα αυτό θα εξέταζα. Ίσως ήταν μια ανικανοποίητη επιθυμία και γι’ αυτό αποδιωγμένη στο υποσυνείδητο, που προσπαθούσε να δει το φως της συνείδησης. […] Κι έρχεται ο δάσκαλος και δέρνει ή αραδιάζει νουθεσίες, που κείνη τη στιγμή δε πιάνουν κανένα τόπο, και σπρώχνει πιο βαθειά το παιδί τον σκληρό αγώνα που διεξάγει με τον ίδιο τον εαυτό του, μ’ όλο τον ψυχικό του κόσμο. Σε κοιτάζει πονεμένα απελπισμένα. Βλέπει με το βλέμμα του θολό από το παράπονο. Προσπαθεί να δώση να καταλάβης συ ο πραγματικός σου φίλος, μα δεν το καταφέρνει, γιατί και κείνο δεν ξέρει τι του συμβαίνει. […] Ναι θα τα άφηνα έτσι θα ήμουνα βέβαιη, ότι καταλάβαιναν πως δεν έπρεπε να το κάνουν. Δεν θα γινόταν κα-θόλου χειρότερα. Βαθειά μέσα τους θα γεννιώταν η ευγνωμοσύνη, η εχτίμηση για το δάσκαλό τους και τότε θα του έδιναν όλη την αγάπη τους που την έχουμε τόση μεγάλη ανάγκη. Μόνο με την αγάπη και την εμπιστοσύνη θα μπορέσουμε να γίνουμε πραγματικοί αναμορφωτές τους […]».     

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Παρουσιάζονται νέες οπτικές για τη διδασκαλία της Γεωγραφίας από τον Μάνο Μα-σούρη, για τα κλάσματα από τον Γιάννη Φιωτάκη και την σπουδαιότητα της αριθμητικής από τον Στυλ. Παπαδάκη, κριτική για την αποστεωμένη διδασκαλία της μυθολογίας και της ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας στις Γ-Δ Δημοτικού από την Νίτσα Σπαντιδάκη που μοιάζει σημερινή και ολοκληρωμένη πρόταση διδασκαλίας της ιστορίας από τον Εμμ. Φουντουλάκη. Για το πάντα καυτό θέμα των εκθέσεων γράφει ο Παντελής Βαβουλές, ενώ ο γυμναστής Σπ. Προκοπίου δίνει οδηγίες για την καλύτερη διδασκαλία της γυμναστικής από τους δασκάλους.

 

ΠΡΩΤΟΠΟΡΕΣ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Το σχολείο του βουνού», «Το σχολείο της παιδικής τέχνης», «Μια καθημερινή εφη-μερίδα στον μαυροπίνακα», «Η εφημερίδα των παιδιών» της Αγλαΐας Κυρμιζάκη, καθώς και «Ο Κινηματογράφος στο Σχολείο» του Ηλία Μπουλοχέρη, είναι οι τίτλοι πρωτοποριακών κειμένων που προωθούν καινοτόμες ιδέες ήδη εφαρμοσμένες, μεμονωμένα βέβαια, σε ευρωπαϊκές χώρες. Ορισμένες απ’ αυτές διατηρούν και σήμερα την επικαιρότητά τους.  

Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΓΛΗΝΟΥ ΜΕ ΤΑ ΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Ο Δημήτρης Γληνός, τον οποίο η Ρόζα Ιμβριώτη χαρακτήρισε «προμηθεϊκή προσωπι-κότητα» ήταν ένας μεγάλος Δάσκαλος-παιδαγωγός, στοχαστής και αγωνιστής, ένας λαμπρός ολοκληρωμένος διανοούμενος, που η εξέλιξη της σκέψης του ακολούθησε τη διαδρομή «Από το Μιστριώτη στο Λένιν», όπως την είχε χαρακτηρίσει ο ίδιος σε ένα δικό του άρθρο. Η πορεία του προς τ’ αριστερά δεν ήταν στιγμιαία και πρόσκαιρη, αλλά βαθιά και καθοριστική, τόσο που δεν έκανε ποτέ πια πίσω ακόμα και μπροστά στις πιο επώδυνες συνέπειες της επιλογής του.

Αρχικά ως συντηρητικός φοιτητής στα Eυαγγελικά (1901), μετά στη Γερμανία, όπου ήρθε σε επαφή με το Γεώργιο Σκληρό και τις μαρξιστικές ιδέες. Και από την ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου (1910), στη θητεία του σε διάφορες υψηλόβαθμες θέσεις του κρατικού μηχανισμού, που τρεις φορές διακόπηκε και αναιρέθηκε το μεταρρυθ-μιστικό του έργο και τη μετέπειτα διάσταση του με τον Δελμούζο, τον αστικό δημοτικισμό και τη λογική της μη ανάμιξης στην πολιτική, που οδήγησε τελικά στη διάσπασή του (1927). Για να ακολουθήσει το ταξίδι του Γληνού στη Σοβιετική Ένωση, η προσέγγισή του με το ΚΚΕ κι η εκλογή του ως βουλευτή του Παλλαϊκού Μετώπου. 

Από μια μικρή έρευνα στα τεκμήρια του ψηφιακού Αρχείου του ιδρύματος Γληνού διαπιστώνουμε ότι από τις αρχές του 20ου αιώνα και συνεχώς ο μεγάλος δάσκαλος παρακολουθούσε με ενδιαφέρον τις εξελίξεις στα εκπαιδευτικά πράγματα της Κρή-της. Ας δούμε μερικά: 

•           Όπως αναφέρεται στην επετηρίδα του εν Σμύρνη Ελληνογερμανικού Λυκείου  1906-1911 του Γιαννίκου, ο Γληνός που εργαζόταν εκεί, παρακολουθεί το 1911 το 15μερον περιοδικόν παιδαγωγικόν «Ασπίς» όργανο του Παγκρήτιου Δημο-διδασκαλικού Συλλόγου (Εν Χανίοις Έτος Β΄) προκειμένου να πληροφορείται για όσα συμβαίνουν στην εκπαίδευση στην Κρήτη κατά την περίοδο της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας.

•           Τον Αύγουστο του1927 ο Γληνός παίρνει μια επιστολή (16-8-1927) του καθηγητή φυσικών του Πρακτικού Λυκείου Χανίων, Σ. Κατάκη ο οποίος προάγεται και φοβάται ότι θα τον μεταθέσουν σε άλλο σχολείο και θα τον πάνε στο Καστέλι Κισάμου κάτι που δεν επιθυμεί. Έτσι, παρακαλεί τον Γληνό να μεσολαβήσει, επειδή έχει φίλους στο υπουργείο που θα του κάνουν αυτή τη μικρή χάρη, ώστε να μείνει στο ίδιο σχολείο όπως το θέλει, αλλιώς «απειλεί» ότι …θα παραιτηθεί! Μάλιστα ζητά από τον Γληνό να του απαντήσει για να… παρηγορηθεί!

•           Στην κατάσταση των συνδρομητών (Οκτώβριος 1927) του περιοδικού «Αναγέννησις» που εξέδιδε ο Γληνός από το Σεπτέμβριο του 1926, υπήρχαν και 5 συν-δρομητές από την Κρήτη μεταξύ των οποίων ο Ανδρέας Κνιθάκης Δ/ντής Πρακτικού Λυκείου Χανίων, καθηγητής Μαθηματικός. Υπάρχει, επίσης, ένα αίτημα 4 καθηγητών του Γυμνασιακού Παρθεναγωγείου Ηρακλείου Κρήτης, για εγγραφή τους ως συνδρομητών στο περιοδικό.

•           Στο αρχείο του Γληνού υπάρχει φάκελος, φτωχός σε στοιχεία, με την ένδειξη Πάνος Κορνάρος. Είναι, ως φαίνεται, από την περίοδο που ο Γληνός ως βουλευτής του Παλλαϊκού Μετώπου συνεργαζόταν με τον Κορνάρο (καθηγητή φιλόλογο, αρχισυντάκτη του Ριζοσπάστη και στέλεχος του ΚΚΕ στην Κρήτη), ο οποίος την περίοδο εκείνη ήταν αντιπρόσωπος της κοινοβουλευτικής ομάδας του Παλλαϊκού Μετώπου στο Ηράκλειο, τότε που οι εργάτες δυστυχούσαν και οι αγρό-τες και ιδιαίτερα οι σταφιδοπαραγωγοί αντιμετώπιζαν ξεπούλημα της περιουσίας τους. Να συμπληρώσουμε ότι ο Κορνάρος ήταν ένας από τους 200 ήρωες εκτελεσμένους πατριώτες κομμουνιστές την Πρωτομαγιά του 1944 στην Καισαριανή.

Ο ΓΛΗΝΟΣ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Το Μάιο του 1936 επικρατεί μεγάλη αναταραχή και κινητοποιήσεις από το εργατικό κίνημα σε όλη τη χώρα διότι η κυβέρνηση Μεταξά αφενός μεν κωφεύει στα δίκαια αιτήματα των εργατών, αφετέρου δε έχει εξαπολύσει άγριο κύμα τρομοκρατίας που οδηγεί σε εκτοπίσεις στα ξερονήσια και δολοφονίες εργατών. Το Παλλαϊκό Μέτωπο και ο Γληνός ως βουλευτής του, συμπαραστέκεται στο εργατικό κίνημα – που σ’ αυτό πρωτοπορούν οι κομμουνιστές – και οργώνει όλη την Ελλάδα.

Στις 9 Μαΐου επισκέπτεται το Ηράκλειο για να μιλήσει την επόμενη μέρα στο συνέ-δριο εργαζόμενης νεολαίας. Όταν το βράδυ το πλοίο φτάνει στο λιμάνι είχαν συγκε-ντρωθεί πάνω από 1000 εργάτες για να τον υποδεχτούν. Στην αποβάθρα, σύμφωνα με το ρεπορτάζ του Ριζοσπάστη[6], «[…] άρπαξαν οι εργάτες στα χέρια το σ. Γληνό ενώ οι εργάτριες ντυμένες στα κόκκινα τον έρραιναν με λουλούδια και του πρόσφεραν ανθοδέσμες […]». Μετά τους χαιρετισμούς του προέδρου του Εργατικού Κέντρου Πάγκαλου και του Γληνού «[…] όλος ο όγκος των εργατών ξεκίνησε σχηματίζοντας μεγάλη διαδήλωση και τραγουδώντας εργατικά τραγούδια, πέρασε τους κεντρικούς δρόμους του Ηρακλείου οδηγώντας το σ. Γληνό στα γραφεία του Παλλαϊκού Μετώπου. Σ’ όλη τη διαδρομή ο κόσμος χειροκροτούσε και ζητωκραύγαζε […]».         

Την άλλη μέρα το πρωί που ο Γληνός θα μιλούσε στο θέατρο “Πουλακάκη”[7], «[…] η συρροή του κόσμου ήταν τόσο μεγάλη, όπου από νωρίς φάνηκε πως το θέατρο δε θα μπορούσε να χωρέσει τις χιλιάδες που μαζεύτηκαν και για να μην γίνουνε δυστυχήματα αποφασίστηκε να γίνει η συγκέντρωση στο ύπαιθρο στην πλατεία μπροστά στο θέατρο […] Πρωτοφανής για το Ηράκλειο συγκέντρωση από 6000 λαό εργάτες, επαγγελματίες, αστούς, επιστήμονες ξέσπασε σε ζητωκραυγές και χειροκροτήματα […]». Ο Γληνός έβγαλε έναν πύρινο λόγο που ενθουσίασε και αποτέλεσε θέμα συζήτησης για αρκετές μέρες σ’ όλη την πόλη ενώ ύστερα επισκέφθηκε την Κνωσό, μίλησε με 150 επιστήμονες και διανοούμενους του Ηρακλείου και περιόδευσε στις προσφυγικές συνοικίες βλέποντας από κοντά την αφάνταστη δυστυχία του λαού που ζούσε μέσα σε τρώγλες, σε σπηλιές, σε παράγκες μέσα σε όρους φριχτούς από κάθε άποψη. Στη συνέχεια παρακάθησε σε γεύμα των λιμενεργατών όπου ανταλλάχτηκαν λόγοι ενθουσιαστικοί και μετά παρακολούθησε τη συνεδρίαση του Εργατικού Κέντρου που του έγινε θερμή υποδοχή. Κατά την αναχώρησή του τον επισκέφθηκε ο δήμαρχος Ηρακλείου Μηνάς Γεωργιάδης και του υπέβαλε μερικά ζωτικά ζητήματα του δήμου.

Η μεγάλη επιτυχία της καθόδου του Δημ. Γληνού στην Κρήτη θορύβησε σοβαρά την αστική τάξη και της χτύπησε δυνατά καμπανάκια, διότι διαπίστωσε ότι κοινωνικά στρώματα,  που προηγουμένως ήταν κάτω από τον έλεγχο της, τώρα αλλάζουν στάση και ριζοσπαστικοποιούνται. Οι κομμουνιστικές, σοσιαλιστικές και δημοκρατικές ιδέες που εκφράζονται από τον Γληνό και πολλούς άλλους αγωνιστές, συγκινούν εργάτες, αγρότες, υπαλλήλους, μεσαία στρώματα αλλά και άτομα από την αστική τάξη, συνθέτοντας «την εικόνα της εξεγερμένης και κριτικής συνείδησης της ελληνικής κοινωνίας του Μεσοπολέμου»[8]. Γι’ αυτό η κρατική εξουσία επιδεικνύοντας γρήγορα αντανακλαστικά, σπεύδει εσπευσμένα να πάρει τα μέτρα της σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Κινητοποιεί όλους τους κρατικούς και παρακρατικούς μηχανισμούς που διαθέτει και τον φιλικό της τύπο, έχοντας παράλληλα στη διάθεσή της όλο το κατάλληλο νομικό οπλοστάσιο για την εξόντωση των «αντιπάλων» της, με κορυφαίο το ιδιώνυμο του Βενιζέλου.

Ένα μήνα αργότερα τα γεγονότα στο Ηράκλειο εξελίσσονται διαφορετικά. Σύμφωνα με ρεπορτάζ του Ριζοσπάστη[9], «η κυβέρνηση του Μεταξά τις τελευταίες μέρες […] κουβαλούν εδώ στο Ηράκλειο χωροφύλακες και χαφιέδες απ’ όλη την Ελλάδα. […] Την 3η του μηνός ενώ ένας εργάτης μοίραζε το συμφωνητικό Φιλελευθέρων – Παλλαϊκού Μετώπου ένας χωροφύλακας του επιτέθηκε να του κατάσχει τις προκηρύξεις και να τον οδηγήσει στην Ασφάλεια. Εργάτες και επαγγελματίες που παρευρέθηκαν απελευθέρωσαν τον διανομέα και ξυλοκόπησαν τον χωροφύλακα. […] Μια ώρα μετά το επεισόδιο, ο διοικητής της Ασφαλείας μοίραρχος Στεφανάκης, όργανο της κοσμογονίας[10], συνάντησε στο δρόμο τον αντιπρόσωπο της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του Παλλαϊκού Μετώπου σ. (Πάνο) Κορνάρο και άρχισε να τον απειλεί, λέγοντάς του: “να φύγεις αμέσως από το Ηράκλειο γιατί θα σε τσακίσουμε” κτλ. Οι χαφιέδες που ακολουθούσαν μπουλούκι τον διοικητή, πλειοδοτώντας έλεγαν στο σ. Κορνάρο και τους παρευρισκόμενους μέσα στο δρόμο εργάτες: “Να ξέρετε ρε, ότι αφήσαμε το ευαγγέλιο και θα σας τσακίσουμε. Τα τουφέκια μας τα έχουμε έτοιμα και θα σας ξαπλώσουμε όλους χάμω. Τα μυαλά σας θα τα μαζεύουν οι μανάδες σας με τα τσεμπέρια από το δρόμο” […]».

Δύο μέρες μετά, σύμφωνα με την εφημερίδα «Δράσις»[11] του Ηρακλείου  μετά τα τε-λευταία απεργιακά γεγονότα, στη σύσκεψη του Νομάρχη με τον Εισαγγελέα και τον διοικητή Χωροφυλακής αποφασίστηκε η προληπτική σύλληψη και εκτόπιση των κομμουνιστών εργατικών ηγετών διότι είχαν θεωρηθεί επικίνδυνοι για τη δημόσια τάξη και «ουδέν άλλον επεδίωκον ει μη την ανατροπήν του Πολιτεύματος και του Κοινωνικού καθεστώτος και την εγκαθίδρυσιν του ερυθρού Προλεταριάτου». Τη νύχτα οι Τζομπανόπουλος, Χαριτάκης, Σουκατζίδης, Τριαματάκης και Τραμπακόπουλος συνελήφθησαν από τους αστυνομικούς στα σπίτια τους και τα ξημερώματα μεταφέρθηκαν στα Χανιά κι απ’ εκεί με βενζινόπλοιο στον Άη Στράτη τόπο της εξορίας τους. 

Ο ΓΛΗΝΟΣ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ

Στις 21 Ιούνη του 1936 θα γινόταν στην Αθήνα το Πανελλήνιο Συνέδριο Νέων για την Ειρήνη που τελούσε υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών, εν όψει του Παγκόσμιου Συνεδρίου που θα γινόταν τον Αύγουστο στη Γενεύη. Γι’ αυτό το προηγούμενο διάστημα είχαν προγραμματιστεί να γίνουν αντίστοιχα συνέδρια σε διάφορες επαρχιακές πόλεις όπως και στα Χανιά. Στο συνέδριο των Χανίων επρόκειτο να λάβει μέρος και ο Δημήτρης Γληνός προσκεκλημένος των νέων της πόλης.

To θέμα της ειρήνης και του πολέμου ήδη έχει συγκινήσει και άλλα τμήματα του πληθυσμού. Μια επιτροπή πολιτών από το χωριό Αλικιανός με επικεφαλής τον καθηγητή θεολόγο Γεώργιο Καψωμένο δημοσιεύουν στην εφημερίδα «Βήμα του Λαού» (Μάης 1936) κείμενο με τίτλο «Ο Αλικιανός υπέρ της Ειρήνης» με το οποίο καλούν όλους και ιδιαίτερα τους νέους «να συμμετέχουν στον ιερό αγώνα για την περιφρούρηση της ειρήνης». Και η εφημερίδα αναρωτιέται: «Άραγε το φασιστικό Κράτος του κ. Μεταξά θα θεωρήση και τους ανωτέρω κυρίους φίλους του Γληνού, να ζητήση την εξώντωσίν των; Διόλου παράδοξον».  

Με το άγγελμα της καθόδου του Γληνού αρχίζει «πόλεμος» μεταξύ των τοπικών εφημερίδων. Πρώτος «ήρξατο χειρών αδίκων» ο «Νέος Αιών»[12]  με άρθρο που έχει τίτλο «Να βαδίσωμεν προς την Σοσιαλιστικήν Δημοκρατίαν μόνον» με το οποίο επιτίθεται εναντίον του Γληνού διεκδικώντας να φανεί ως εκπρόσωπος του κόμματος των Φιλελευθέρων και του Ελευθ. Βενιζέλου. Την επομένη παίρνει την αποστομωτική  απάντηση από την «Νέα Εποχή»[13]  ότι όταν ο Βενιζέλος πρόσφερε στον Γληνό το υπουργείο Παιδείας και ενώ άλλοι «θα έσπευδον θα την αποδεχθούν μετά πολλών τεμενάδων ο κ. Γληνός έθεσεν όρους» όπως την κατάργηση των διδάκτρων, τη λειτουργία μαθητικών συσσιτίων, την παροχή δωρεάν βιβλίων στους άπορους μαθητές και φοιτητές και την εφαρμογή πλήρους εκσυγχρονισμένου εκπαιδευτικού προγράμματος. Οι προτάσεις δεν έγιναν αποδεκτές από τον Βενιζέλο και ο Γληνός αρνήθηκε τον υπουργικό θώκο.  

Ο Γιώργης Αγοραστάκης στο βιβλίο του «Οι ρίζες του Κ.Κ.Ε. στα Χανιά, 1918-1940», γράφει[14]: «Στις 15-6-1936 έρχεται στα Χανιά ο Δημήτρης Γληνός για να πάρει μέρος στο Συνέδριο των φίλων της Ειρήνης. Πολύς κόσμος έχει μαζευτεί στο λιμάνι να τον υποδεχτεί. Οι αρχές του απαγορεύουν την έξοδο από το πλοίο […]».

 Ο Βαγγέλης Χατζηαγγελής στο βιβλίο του «Βαγγέλης Κτιστάκης, Ο αντιφασίστας λαϊ-κός αγωνιστής και η εποχή του», σημειώνει[15]: «[…] Τον Ιούνη του 1936 οι αρχές των Χανίων απαγορεύουν την αποβίβαση του βουλευτή του Παλλαϊκού Μετώπου Δημ. Γληνού, που επρόκειτο να πάρει μέρος στο Συνέδριο των φίλων της Ειρήνης. Ολόκληρος ο τύπος, εκφράζοντας τα αισθήματα αποδοκιμασίας της κοινής γνώμης, διαμαρτύρεται, δημοσιεύει ολοσέλιδα ρεπορτάζ […]».

Την ίδια μέρα (Δευτέρα 15 Ιούνη 1936) η εφημερίδα «Ριζοσπάστης»[16] στην Αθήνα, δημοσιεύει ρεπορτάζ με τίτλο «Απαγορεύτηκε στο Γληνό να βγει στα Χανιά. Συνε-λήφθηκαν τα Δ.Σ. του Κέντρου» στο οποίο αναφέρονταν: «Κατά πληροφορίες απ’ τα Χανιά, οι αρχές απαγόρεψαν στον βουλευτή του Παλλαϊκού Μετώπου σ. Γληνό, που πήγε εκεί να βγει απ’ το καράβι. Ο αστυνομικός διευθυντής δήλωσε ότι υπάρχει σχετική διαταγή της κυβέρνησης. Επειδή το πλήθος επέμενε να βγει ο σ. Γληνός, δημιουργήθηκαν επεισόδια. Τα Συμβούλια του Πανεργατικού Κέντρου Χανίων που πήγαν να διαμαρτυρηθούν για τις αυθαιρεσίες αυτές των αρχών, συνελήφθηκαν και προορίζονται να εχτοπιστούν στη Γαύδο. Το γεγονός αυτό προκάλεσε τεράστια αγανάχτηση στους εργάτες και γενικά σ’ όλους τους κατοίκους των Χανίων. Ετοιμάζεται πανεργατική απεργία διαμαρτυρίας».

Ο «Νέος Αιών»[17]  μέρα με τη μέρα μετατοπίζεται και υποχωρεί ακροβατώντας σε η-πιότερη κριτική απέναντι στο Παλλαϊκό μέτωπο και τον κομμουνισμό και την ημέρα της άφιξης του Γληνού σε άρθρο με τίτλο «Ο στραγκαλισμός των λαϊκών ελευθε-ριών»[18], μεταξύ άλλων, σημειώνει: «[…] Η σημερινή ενέργεια των αρχών της Κρήτης, υπηγορευθείσα εκ των οδηγιών του Υπουργείου Εσωτερικών με την απαγόρευσιν της αποβιβάσεως εις την πόλιν μας του βουλευτού του Παλλαϊκού μετώπου κ. Γληνού, μαρτυρεί αδιαψεύστως την τελείαν κατάργησιν των λαϊκών Ελευθεριών, τον εγκαινιασμόν της τυραννικής περιόδου και την καθήλωσιν της λαϊκής κυριαρχίας εις το εδώλιον της σιωπής και της αφανείας. […] Άπαντες οι γραπτοί, ηθικοί και κοινωνικοί νόμοι εσυνηγόρουν όπως ο κ. Γληνός αποβιβασθή εις τον προορισμόν του, αναπτύξη τας ιδέας του, ο δε λαός ήτο εις θέσιν να εκτιμήση τας απόψεις του και είχε όλον το δικαίωμα να αποφασίση αν έπρεπε να τον ακούση ή να τον αγνοήση. Εθεωρήσαμεν άκαιρον την πολιτικήν εμφάνισιν του κ. Γληνού υπό τας παρούσας περιστάσεις εν Χανίοις, αλλά με τούτο δεν έπεται ότι θα επιτρέψωμεν να περιορισθή ο άνθρωπος εις την καμπίναν του ατμοπλοίου του διότι ο φασίστας υπουργός Σκυλακάκης το ηθέλησεν […]». 

Την επόμενη (16-6-1936), η εφημερίδα «Νέα Εποχή»[19]  δημοσιεύει άρθρο με την υπογραφή του Βαγγέλη Κτιστάκη, με τίτλο «ΤΑ ΧΘΕΣΙΝΑ ΜΕΤΡΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΓΛΗΝΟΥ ΔΕΝ ΕΠΕΤΡΑΠΗ Η ΑΠΟΒΙΒΑΣΙΣ ΤΟΥ», στο οποίο αναφέρει: «Χθες την πρωίαν ανεμένετο να έλθη εις Χανιά ο βουλευτής του Παλλαϊκού μετώπου κ. Γληνός ίνα ομιλήση εις ετοιμαζόμενον εις Χανιά συνέδριον των φίλων της ειρήνης, ακολούθως δε κατ’ ιδιαιτέρας μας πληροφορίας, θα καταθέση στέφανον εις τον τάφον του Ελευθερίου Βενιζέλου, ως προσωπικός φίλος του και παλαιός συνεργάτης του. Από ενωρίς, επί τη προόψει της αφίξεως του κ. Γληνού, η αστυνομία είχε καταλάβει επίκαιρα παρά την παραλίαν σημεία, ότε δε η “Ακρόπολις” ηγκυροβόλησε δεν επετράπη δια διαβιβασθείσης διαταγής, η αποβίβασις του. Συγκεκριμένως κατά μήκος της παραλίας είχον παραταχθεί χωροφύλακες φέροντες τα όπλα των, επί δε των διαβαινόντων εκείθεν πολιτών ενηργείτο σωματική έρευνα. Η διαταγή της μη αποβιβάσεως του εν λόγω βουλευτού γνωσθείσα εις την κοινωνίαν προεκάλεσεν κατάπληξιν και εσχολιάσθη δυσμενώς εις βάρος των αρχών, τα δε ληφθέντα υπό τούτων μέτρα χαρακτηρίζοντο ως ανελεύθερα και φασιστικά. Κατόπιν τούτων, εφ’ όσον ο κ. Γληνός ηναγκάσθη να παραμείνη επί του ατμοπλοίου, επιτροπή εκ των δικηγόρων κ.κ. Κων/νου Πολιτώφ και Αδαμ.(άντιου) Αρετάκη και του κ. Ευάγγ. Κτιστάκη ανήλθον επί του “Ακρόπολις” όπου εχαιρέτισε τον κ. Γληνόν συνομιλήσασα μετ’ αυτού επί ολίγον χρονικόν διάστημα. Ο τελευταίος ούτος εξέφρασε την λύπην του, αλλά και την κατάπληξίν του δια την στάσιν εν προκειμένω των αρχών, αίτινες ούτε την βουλευτικήν του ιδιότητα έλαβον υπ’ όψιν και ενήργησαν τόσον αυθαιρέτως. Κατά το διάστημα της συνομιλίας των ο κ. Γληνός εξουσιοδότησε τον κ. Κτιστάκιν όπως απαντήση εις τας επιθέσεις του εγχωρίου τύπου εναντίον του, αυτός δε ετόνισε, θα φέρη το ζήτημα της παρεμποδίσεως της καθόδου του μέχρι της κοινοβουλευτικής επιτροπής […]».

Στη «Νέα Εποχή» (16-6-1936) η συνέχεια του κειμένου του Βαγγέλη Κτιστάκη ανα-φέρει[20]: «[…] Αξιότιμε Κύριε Διευθυντά, Ο σεβαστός μου φίλος κ. Γληνός κατά την χθεσινήν του επίσκεψιν, που εματαιώθη με τον γνωστόν τρόπον, με εξουσιοδότησε να δώσω διά λογαριασμόν του την εξής απάντησιν εις το χθεσινόν δημοσίευμα του “Νέου Αιώνος”. “Η δημοσίευσις της περιλήψεως του λόγου που θα εξεφωνείτο εις το επίσης ματαιωθέν συνέδριον των Φίλων της Ειρήνης, θα πείσει κάθε καλής πίστεως άνθρωπον περί του ότι ο Γληνός δεν ήλθε βέβαια εις τα Χανιά προς άγραν ψήφων. Αν τώρα η απλή εμφάνισις του Γληνού ταράσσει εις τοιούτον βαθμόν τους διαφόρους κομματάρχας και πολιτικίσκους, ώστε να είναι κατά την γνώμην των αρκετή διά να μειώση την επιρροήν του, αυτό σημαίνει ότι οι ίδιοι αυτοί κομματάρχαι και πολιτικίσκοι έχουν συ-ναίσθησιν του πόσον ολίγον είναι εν τάξει απέναντι των οπαδών τους”!

Εις το σημείον του δημοσιεύματος του “Νέου Αιώνος” που λέγει: “Διατί κ. Γληνέ δεν χρησιμοποιείτε τα δώρα με τα οποία η φύσις σας επροίκισε και την μεγάλην σας μόρφωση διά την διατήρησιν της συνοχής της παλαιοδημοκρατικής παρατάξεως, ίνα δυνηθή να εξέλθη νικήτρια εις τον αγώνα κατά του φασισμού” ο κ. Γληνός απαντά τα εξής: “Όχι μόνον εγώ ο ίδιος, αλλά ολόκληρος η κοινοβουλευτική ομάς του Παλλαϊκού Μετώπου διά του συμφωνητικού μας μετά των Φιλελευθέρων, τι άλλο επράξαμε ειμή να δώσωμεν όλα τα όπλα και όλην την πρωτοβουλίαν εις το Κόμμα των Φιλελευθέρων ν’ αγωνιστεί κατά του φασισμού;  Ήτο μικρά η υποστήριξις το να ψηφίσωμεν τον κ. Σοφούλην εις την Προεδρίαν της Βουλής και να αναλάβωμεν την υποχρέωσιν να στηρίξωμεν κοινοβουλευτικώς κυβέρνησιν της παλαιοδημοκρατικής παρατάξεως; Και όμως, πως εχρησιμοποίησε το Κόμμα των Φιλελευθέρων την δύναμιν που του εδώσαμεν διά να κτυπήση τον φασισμόν; Έδωσε την υποστήριξιν του εις τον φασισμόν διά να μας κυβερνούν σήμερον ο Μεταξάς με τον Σκυλακάκην.

[…] Σχετικώς με την «ασέβειαν προς την διαθήκην του Ελευθ. Βενιζέλου» ο κ. Γληνός μου είπε ότι, εφ’ όσον το Κόμμα των Φιλελευθέρων και τα όργανά του θα εξακολου-θήσουν να υποστηρίζουν τον φασισμό του Μεταξά και να συκοφαντούν το Παλλαϊκόν Μέτωπον, κατά τας ερχομένας εκλογάς θα δημοσιεύσει με φωτοτυπίας τας δύο τε-λευταίας επιστολάς που του έχει στείλει ο Βενιζέλος διά να διανεμηθούν εις ολόκληρον τον Νομόν Χανίων και να φανεί ποίοι είναι εκείνοι, οι οποίοι διά να προσπορισθούν ταπεινά οφέλη, ασεβούν πράγματι εις την διαθήκην του μεγάλου νεκρού. Με μεγάλην τιμήν ΕΥΑΓ. Ι. ΚΤΙΣΤΑΚΗΣ Χανιά 15-6-1936».

Μετά το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, στο κόμμα των Φιλελευθέρων με τις διαφορετικές αντιλήψεις και τα ιδεολογικά ρεύματα που ήδη είχε αποδυναμωθεί, οι επίγονοι και οι διάφοροι ηγετίσκοι που τους ενδιέφερε η διατήρηση του υφιστάμενου καθεστώτος και η καρέκλα της εξουσίας, άρχισαν τις εσωτερικές διαμάχες, τους διαγκωνισμούς, τους φατριασμούς. «Τμήματα του βενιζελισμού θα προσχωρήσουν στο στρατόπεδο του Μοναρχισμού και της Δικτατορίας, άλλα θα μονιάσουν με την ιδέα της Βασιλευόμενης, κάποια άλλα θα ριζοσπαστικοποιηθούν και θα υιοθετήσουν την προοπτική της κοινωνικής αλλαγής μέσα από τη μετριοπάθεια και τον συνετό ρεφορμισμό πολιτικών όπως ο Σοφιανόπουλος ή ο Παπαναστασίου, κι άλλα, τέλος θα μείνουν για καιρό πολιτικά ακάλυπτα και μετέωρα»[21]. Αυτό είχε αντανάκλαση και στις εφημερίδες που απηχούσαν τις απόψεις των φιλελευθέρων.

Η βενιζελική εφημερίδα «Εσπερινός Ταχυδρόμος»[22] (16-6)  σε άρθρο της με τίτλο «ΝΑ ΠΑΤΑΧΘΟΥΝ», επικροτεί τη στάση των αρχών και επιτίθεται κατά του Γληνού με σκαιότατο τρόπο προσπαθώντας να κουκουλώσει τα προβλήματα του βενιζελικού στρατοπέδου. Γράφει: «Μας ήλθε χθες ο κομμουνιστής βουλευτής κ. Γληνός δια να ομιλήση εις το διά χθες ορισθέν ενταύθα Συνέδριον των φίλων της ειρήνης (;!) πλην όμως δεν του επετράπη η έξοδος εκ του ατμοπλοίου και ούτω ηναγκάσθη να συνεχίση και πάλιν το ταξείδιόν του επιστρέφων απ’ εκεί που μας ήλθε.

Κάποια «Επιτροπή» εξέδωκε και εκυκλοφόρησε χθες το εσπέρας ανακοινωθέν, δια του οποίου αναφέροντο τα της αφίξεως του κ. Γληνού, τον οποίον μάλιστα έσπευσε να χαιρετίση Επιτροπή 3-4 συμπολιτών μας ανελθούσα επί του ατμοπλοίου και να του είπη ΨΕΥΔΩΣ ότι δήθεν σύσσωμος ο λαός των Χανίων (;!) ήτο εις την παραλίαν να τον υποδεχθή και να τον χειροκροτήση! […] Ας μάθη λοιπόν η Επιτροπή ότι το συγκεντρωθέν πλήθος εις την προκυμαίαν, θα προέβαινεν εις πρωτοφανή αποδοκιμασίαν, διά συριγμάτων και ντενεκεδοκρουσιών, καθότι ο λαός των Χανίων αποδοκιμάζει τας αρχάς του Μπολσεβικισμού […] Πολύ ορθώς έπραξε χθες η Αστυνομία μας απαγορεύσασα την έξοδον του κ. Γληνού».

Η Νέα Εποχή απαντά πολύ επιθετικά στον «ανεκδιήγητο» Εσπερινό Ταχυδρόμο ση-μειώνοντας τα εξής: «Φαίνεται ότι ο “Εσπερινός Ταχυδρόμος” θα έπαθε τύφλωσιν όταν ισχυρίζετο, εν κυρίω άρθρω μάλιστα, ότι ο λαός των Χανίων θα υπεδέχετο τον κ. Γληνόν με συρίγματα και τενεκεδοκρουσίας. Εις την πόλιν μας δεν υπάρχει τοιούτο προηγούμενον […] Η Επιτροπή που επεσκέφθη τον κ. Γληνόν για να του μεταδώση την πληροφορίαν πως η απαγόρευσις της εξόδου δεν οφείλεται εις την απαίτησιν της Κοινωνίας των Χανίων ως του παρεστάθη, αλλά εις Κυβερνητικά μέτρα, έπραξε πράξιν καλήν και γνήσια μετέδωκε τα αισθήματα της Κοινωνίας μας και η σύστασίς της είναι άνευ προηγουμένου, αύτη δε οφείλεται εις την δημιουργηθείσαν τότε εις την παραλίαν γενικήν αγανάκτησιν. Ο “Εσπερινός Ταχυδρόμος” όμως αρκείται εις το να παραποιή τα αισθήματα μιας ολοκλήρου κοινωνίας […]».

Στη «Νέα Εποχή» ανταπαντά, αμήχανα με μη απάντηση, ο «Εσπερινός Ταχυδρό-μος»[23]  σε ένα μονόστηλο γράφοντας: «Εις την «Νέαν Εποχήν» δεν έχομεν να απαντήσωμεν τίποτε άλλο. Ας συνεχίση τον δρόμον του αριστερισμού που εχάραξε και ας μη μολύνη από των στηλών της και διά των σαχλολογημάτων της το ιστορικόν κόμμα των φιλελευθέρων εις το οποίον ουδέποτε ιδεολογικώς ανήκεν. Ο λαός των Χανίων έχει εκτιμήσει την στάσιν της αυτήν και διά τούτο την πληρώνει με την περιφρόνησιν η οποία είναι η καλλυτέρα και εμπρέπουσα αμοιβή της».

Τις δύο βενιζελικές εφημερίδες παρακολουθεί και φαίνεται να το απολαμβάνει η συντηρητική εφημερίδα των Χανίων «Η Έρευνα»[24] του Αντ. Μπορτολή[25], η οποία την άλλη μέρα (17-6-36) χλευάζει τους φιλελεύθερους και ταυτόχρονα έμμεσα υιοθετεί και χαίρεται για τη στάση και τις πράξεις της αστυνομίας. Σε σχόλιό της στη στήλη «Σημειώματα», υπογραμμίζει: «Ματαίως χύνει τα κροκοδείλια δάκρυα η φιλελευθέρα παρέα των Χανίων δια την απαγόρευσιν της αποβάσεως του κ. Γληνού. Είναι γεγονός αναμφισβήτητον ότι ο Γενικός των Διοικητής υπέβαλε εις την Κυβέρνησιν τους φόβους περί διαταράξεως εις τα Χανιά και ότι οι … φιλελεύθεροι εκπρόσωποί των προ πολλού με άκραν δυσφορίαν παρακολουθούν την ομαδικήν των εγκατάλειψιν από τους τέως οπαδούς των, που διαρκώς προσανατολίζονται εις άλλους αστερισμούς ώστε “φόβω συσχεθέντες” δια την ομιλίαν του ανατέλλοντος ερυθρού ηλίου υπεβοήθησαν μέχρι φορτικότητος να μη πραγματοποιηθή αύτη. Τα πράγματα είναι τόσον φανερά ώστε οι εκ των υστέρων κλαυθηρισμοί και οι επικλήσεις των ελευθεριών μόνον τον αποτροπιασμόν και τον γέλωτα ειμπορούν να προκαλέσουν. Οι εξαπατώντες διαρκώς δεξιούς και αριστερούς έχουν προ πολλού συλληφθή ψευδόμενοι προς όλας τας διευθύνσεις, ώστε να μην ειμπορεί να έχη πλέον πέραση το διπλούν παιχνίδι των».

Με ψύχραιμο τρόπο αντιμετωπίζει το ζήτημα ο γεωργοκτηματίας Γαβριήλ Παπα-δάκης (Καμπιανός) – αργότερα αντάρτης του ΕΛΑΣ κατά την Κατοχή – με άρθρο του στην εφημερίδα το «Βήμα του Λαού»[26] (19-6-1936) , με τίτλο «Τα άστοχα μέτρα», στο οποίο με αρκετή δόση ειρωνείας και με αιχμηρή πένα αποκαθιστά την απλή λογική και βάζει τα πράγματα στη θέση τους, γράφοντας μεταξύ άλλων:

«Η πόλις μας την παρελθούσαν Κυριακήν παρουσίασεν όψιν στρατοκρατουμένης πόλεως. Πυκναί αστυνομικαί περίπολοι περιήρχοντο τας οδούς και όλαι αι υπηρεσίαι δημοσίας τάξεως ευρίσκοντο εν επιφυλακή. Οι πολίται κατάπληκτοι διηρωτώντο. --Τι συμβαίνει;

- Μήπως εκηρύχθη δικτατορία;

- Ανεκαλύφθη συνωμοσία κατά του καθεστώτος;

- Όχι τίποτα απ’ αυτά επληροφορείτο ο κοσμάκις δεν επρόκειτο να συμβεί.

Αλλά κάτι το φοβερώτερον, κάτι το πιο τρομερό και από την επανάστασιν, και από τον κίνδυνον των εξωτερικών της Πατρίδος εχθρών!! Επρόκειτο να έλθη εδώ όπως πήγε και εις άλλα μέρη της Ελλάδος – ποιος νομίζετε;

Ο Παλλαϊκός Βουλευτής κ. Γληνός! Αλλοίμονον! Ο Γληνός έρχεται! Ο “ερίγδουπος” (=βροντώδης), ο “Νεφεληγερέτης” ο δημεγέρτης ο μέγας καταστροφεύς Γληνός!! Συνδρομή πολίται! Όλοι οπλισθείτε, όλοι εν επιφυλακή διότι «Hannibal ante portas» («Ο Αννίβας προ των πυλών»). Να φρουρηθή η παραλία αυστηρά και να απαγορευθή η αποβίβασις στον εις το Κοινοβούλιον της Ελλάδος εισερχόμενον και αγορεύοντα Γληνόν δυνάμει λαϊκής εντολής και της ιεράς της Ελλάδος (πατσαβούρας) που λέγεται Καταστατικός χάρτης, Σύνταγμα, θέλησις αυτού του ελληνικού λαού. Γιατί μόλις πατήση το πόδι του στη στεριά θα ανατραπούν τα πάντα και ίσως καταποντισθή το Νησί!! Περιδεές και ανίκανον κράτος! […]».

Πως όμως είδε και βίωσε ο ίδιος ο Γληνός από τη γέφυρα του πλοίου τα γεγονότα; Μας το πληροφορεί ο Ριζοσπάστης[27] με πρωτοσέλιδο δημοσίευμα με τίτλο «Νέα αυθαιρεσία του Μεταξά – Πως ο βουλευτής σ. Δημ. Γληνός εμποδίστηκε να μιλήσει στα Χανιά» και γράφει: «Από το βουλευτή Αθηνών σ. Δημ. Γληνό πήραμε το ακόλουθο γράμμα: Αγαπητέ “Ριζοσπάστη”, Προχτές την Κυριακή επρόκειτο να γίνει στα Χανιά συνέδριο των νέων για την ειρήνη και την ελευθερία. Στο συνέδριο αυτό με είχανε καλέσει από καιρό οι νέοι της Κρήτης και τους είχα απαντήσει πως δέχομαι την πρόσκλησή τους. Όταν όμως προχτές το πρωί έφτασε το βαπόρι στο λιμάνι των Χανιών, έγιναν τα εξής απροσδόκητα: Ολόκληρη κουστωδία από ένοπλους χωροφύλακες ανέβηκε στο βαπόρι με το διοικητή της Χωροφυλακής και το λιμενάρχη. Έπιασαν τις σκάλες του βαποριού και κύκλωσαν τη γέφυρα όπου βρισκόμουνα. Ο διοικητής της Χωροφυλακής με τον λιμενάρχη, μου ανακοίνωσαν τότε, ότι απαγορεύεται η αποβίβασή μου στα Χανιά. Στις έντονες διαμαρτυρίες μου για τον περιορισμό της ελευθερίας μου μου είπαν ότι έχουν ρητές διαταγές από την Αθήνα να παρεμποδίσουν την αποβίβασή μου, διότι απαγόρεψαν να γίνει το συνέδριο των νέων και ότι είνε υποχρεωμένοι να εκτελέσουνε τις διαταγές που έχουν. Στο μεταξύ η προκυμαία ήτανε γεμάτη από κόσμο που, παρ’ όλη την τρομοκρατία και τις σωματικές έρευνες, που έκανε η αστυνομία, είχε κατεβεί για να με υποδεχτεί. Ύστερ’ από την επιμονή του πλήθους, ο λιμενάρχης έδωκε την άδεια ν’ ανέβει στο βαπόρι μια επιτροπή από δυό εργάτες, δυό εργάτριες, και τρεις επιστήμονες. Μ’ αυτούς συνομίλησα ώρα πολλή, διαβίβασα το χαιρετισμό μου στην Κρητική νεολαία και τη βαθειά λύπη μου γιατί η παράνομη και αυθαίρετη διαταγή της Κυβέρνησης μ’ εμπόδισε να επικοινωνήσω μαζί τους και να τους μιλήσω για τα προβλήματα του πολέμου και της ειρήνης και της ελευθερίας που τόσο βαθειά συγκινούν σήμερα τους νέους. […] Αν η κυβέρνηση φαντάζεται, πως με τα αυθαίρετα και παράνομα αυτά μέτρα, με τη βίαιη κατάλυση κάθε ελευθερίας θα παρεμποδίσει το λαό από το να ξυπνήσει και να ιδεί που είνε το αληθινό του συμφέρον, θα πεισθεί αργά ή γρήγορα από τα πράγματα πόσο βαθειά είνε γελασμένη και κείνη και όσοι άλλοι τη χρησιμοποιούν σήμερα για όργανο μιας αντιλαϊκής δικτατορίας. Δ. ΓΛΗΝΟΣ Βουλευτής Αθηνών».

Δεν ήταν όμως μόνο ο Δημ. Γληνός που συγκέντρωνε τα πυρά των εντύπων της αστικής τάξης. Ήταν και οι τοπικοί εκφραστές των προοδευτικών και κομμουνιστικών ιδεών και προπάντων ο Βαγγέλης Κτιστάκης ο οποίος ονομαζόταν ως ο «αποστάτης της τάξης του».

Στις 18-6-1936 ο «Εσπερινός Ταχυδρόμος» επιτίθεται με σφοδρότητα και με ανοίκειους, γλοιώδεις και φασίζοντες χαρακτηρισμούς στον Βαγγέλη Κτιστάκη που ήταν, όπως φαίνεται, ο πολιτικός αντίπαλος και η προσωπικότητα που φόβιζε το κατεστημένο του νομού και ευρύτερα του νησιού, πιο πολύ απ’ όλους. Στο κύριο άρθρο του με τίτλο «Ο πλούσιος κομμουνιστής!» σημειώνει: «Ο Μίστερ Βαγγέλης συνεχίζων την αλλοπρόσαλον τακτικήν του ανήλθεν προχθές εις την «Ακρόπολιν» και υπεκλήθη προ του κ. Γληνού βεβαιώσας αυτόν ότι το κόμμα προοδεύει ραγδαίως εις τον Νομόν μας και ότι χάρις εις την προσωπικότητά του προσεχώρησαν αι αγροτικαί μάζαι εις τον κομμουνισμόν. Του ανέφερεν επίσης ότι έγραψεν προ ημερών για το χαϊδεμένο παιδί τον Πετράκη, και ότι έκαμεν δημοσιογραφικήν δοξολογίαν διά την αφύπνισιν των αγροτών και την συγχώνευσιν αυτών με το Παλλαϊκόν Μέτωπον. Αν και δεν αξίζει τον κόπον να ασχολούμεθα με τον κ. Κτιστάκην όστις δεν προφτάνει να τρυγά τα ειρωνικά μειδιάματα που τον παρακολουθούν, αναγκαζόμεθα να θέσωμεν μερικά ερωτήματα τόσον εις την άξιαν πάσης εκτιμήσεως τάξιν των συμπαθών αγροτών ως και εις τους πραγματικούς κομμουνιστάς, σχετικά με το ύποπτο πατρωνάρισμά των από τον ανεκδιήγητον αυτόν βλαστόν της συνοικίας Ντρίζου[28].

ΕΡΩΤΗΜΑ Α΄: Είναι δυνατόν να εμφορήται από αληθές αγροτικόν πνεύμα ο κ. Κτιστάκης αφού δεν ήκουσεν ακόμα την οσμήν του αγρού, αφού δεν μπορή να ξεχωρίση αμυγδαλιά από την ελιά και αφού ουδέποτε ησθάνθη ή εδοκίμασεν τας τραχύτητας, την φτώχειαν, την αγωνίαν και τας απείρους ελλείψεις και ανάγκας που συνοδεύουν συνεχώς τους αγρότας; Ποια ψυχική συγγένεια δύναται να νοηθή μεταξύ αυτού και αυτών; Ή μήπως ο κ. Ευάγγελος – ως άλλος Μαρκόνι – κατώρθωσε με καμμιά τηλε αίσθησιν και ησθάνετο τον πόνον, τον παλμόν και τους εφιάλτας των αγροτών από τα θορυβώδη κέντρα του φασιστικού Βερολίνου εις τα διήλθεν την περίοδον της πνευματικής και κοινωνικής του διαμορφώσεως;

ΕΡΩΤΗΜΑ Β΄: Ποια δύναται να είναι η σχέσις του κ. Κτιστάκη με τους αριστερούς εργάτας; Μήπως ησθάνθη ποτέ τον πόνον, τον κόπον την πείναν ή την καθημερινήν αγωνίαν της βιοπάλης των; Πως είναι δυνατόν να επικοινωνήση ποτέ ψυχικώς μετ’ αυτών αφού αγνοεί παντάπασιν τους όρους της διαβιώσεως των; Διατί όμως να ερωτώμεν αφού οσαδήποτε ερωτήματα κι αν παραθέσωμεν, ουδεμία, ουδέ ισχνοτάτη δικαιολογητική απάντησις είναι δυνατόν να δθή από τον πλουτοκρατοκομμουνιστήν ο οποίος ανέλαβεν να παίξη εις την επικινδύνως ανεκτικήν πόλιν των Χανίων, τον ρόλον του αρχηγού των Κυανολεύκων κ. Δελαπατρίδη[29];   

ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΡΙΤΟΝ: (Χαριστική βολή). Πως είναι δυνατόν να εμφορήται από πραγμα-τικάς αγροτικάς και αριστεράς ιδέας ο περίεργος Κτιστάκης αφού προ τριετίας οπότε σχημάτισεν Κυβέρνησιν το Λαϊκόν κόμμα κατέβαλεν ούτος απεγνωσμένας προσπαθείας διά να καταλάβη την θέσιν του Γενικού Γραμματέως Γεν. Διοικήσεως Κρήτης προβάλλων προς τούτο τίτλους και περγαμηνάς αστικής και ακραιφνούς αντιβενιζελικής αποχρώσεως; Εάν θα ελάμβανε την θέσιν αυτήν ποίος θα ήτο σήμερον ο κ. Κτιστάκης; Θα ήτο ή όχι ο αμείλικτος εντολοδότης του χωροφύλακος διά την κατάπνιξιν της φωνής εκείνων των οποίων, άνευ ερυθήματος τολμά να εμφανίζεται σήμερον κηδεμών και προστάτης;

ΑΓΡΟΤΑΙ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ ΓΡΗΓΟΡΕΙΤΕ

Τα ανωτέρω στοιχεία είναι ωμά, πειστικά και αποκαλυπτικά διά την παγίδα που σας στήνει, επιθυμεί να γίνεται θόρυβος περί το όνομά του, και επιχειρεί, καπηλευόμενος υπόπτως τας αρχάς σας, να αναλάβη την κηδεμονίαν σας ως να μη υπήρχαν μεταξύ σας ικανοί και άξιοι διά την αποστολήν αυτήν. Ο συν τοις άλλοις επίμονος υποψήφιος Γεν. Γραμματεύς του Λαϊκού κόμματος, δεν είναι δυνατόν να έχη θέσιν εις τας επάλξεις σας, διότι η κιβδηλεία του είναι προφανέστατη. Ωτίον έχει συλλάβετέ τον εις τα παρά τον Σταλόν πατρικά κεραμο – τουβλοποιεία να ψηθή γιατί είναι ακόμη πολύ ρευστός… . Μη λησμονήτε το παράδειγμα του Σοφιανόπουλου…».

Άμεση ήταν η απάντηση του Βαγγέλη Κτιστάκη μέσα από τη «Νέα Εποχή» στην οποία στέλνει επιστολή που γράφει: «Φίλε Κύριε Διευθυντά, Αισθάνομαι ότι οι αγώνες τους οποίους καταβάλλω διά την συνειδητοποίησιν και την οργάνωσιν των εργαζομένων αρχίζουν να στέφωνται υπό επιτυχίας. Διότι αποτελεί επιτυχίαν περιφανή των αγώνων μου το να αναγκάζεται να λέγη και αυτός ο ανεκδιήγητος «Εσπερινός Ταχυδρόμος» ακόμη, και μάλιστα εις το χθεσινόν γνωστής εμπνεύσεως εναντίον μου λιβελλογράφημα, ότι την κηδεμονίαν των αγροτών και των εργατών πρέπει ν’ αναλάβουν άνθρωποι μεταξύ των ιδίων, άνθρωποι που να έχουν ζήσει τας ανάγκας και τας στερήσεις του αγρότου, την πείναν και την καθημερινήν αγωνίαν του εργάτου. Τι άλλο είπα εγώ από αυτά ποτέ; Εγώ δεν ήμην εκείνος που υπέδειξα πάντοτε την ανάγκην αναδείξεως ηγετών εκ των κάτω και έδειξα εις τους εργαζόμενους τον κίνδυνον που διατρέχουν με το να κηδεμονεύωνται από τους γνωστούς εκμεταλλευτάς που ουδεμίαν έχουν σχέσιν με τους εργαζόμενους; Ή μήπως εγώ εζήτησα ποτέ ψήφον ή συμμετοχήν εις την ηγεσίαν οργανώσεων; Το λιβελλογράφημα του εμπνευστού του «Εσπερινού Ταχυδρόμου», όσον κι αν έχη στόχον του εμέ, στρέφεται αντικειμενικώς όχι εναντίον μου, αλλά εναντίον εκείνων οι οποίοι πράγματι στήνουν παγίδα εις τους εργαζομένους, δίχως να έχουν καμμίαν σχέσιν με τον αγώνα τους. Τόσον ώστε εάν το λιβελλογράφημα αυτό, αντί να περιέχη το όνομά μου – διά το οποίον κάθε καλής πίστεως άνθρωπος θα ομολογήση ότι δεν ταιριάζη εις όσα του προσάπτονται – και τα διάφορα άλλα τετριμμένα περί κομμουνισμού και κομμουνιστών, αφεώρα γενικά τον τύπον του διανοουμένου που, διά την ατομικήν του ανάδειξιν, καπηλεύεται τον αγώνα των εργαζομένων, εγώ ομολογώ ότι το λιβελλογράφημα δεν θα ήτο καθόλου ξένον προς τας αντιλήψεις μου. Το δυστύχημα μόνον είναι ότι ο «Εσπερινός Ταχυδρόμος» έχει δείξει τελευταίως τοιαύτην εργατοφαγίαν και τοιαύτην αγροτομαχίαν, ώστε και αν έγραφε πράγματα πολύ σωστότερα από το χθεσινόν του κύριον άρθρον, και πάλιν δεν θα εγίνετο πιστευτός, ούτε από τους αγρότας, ούτε από τους εργάτας. Αυτό με λυπεί κατάκαρδα, εις σημείον ώστε να μειώση αισθητώς την διασκέδασιν που εδοκίμασα διαβάζοντας το λιβελλογράφημα και ιδίως ανακαλύπτων τον εμπνευστήν του, γνωστόν γίγαντα. Τα στοιχεία της προσωπικής εναντίον μου επιθέσεως είτε αποτελούν τίτλον τιμής δι’ εμέ (όπως η προέλευσις μου από τα κεραμοτουβλοποιεία του Σταλού, η φιλία μου με τον κ. Γληνόν, η εκτίμησίς μου προς τον κ. Πετράκην και άλλα) είται αναιρούνται αφ’ εαυτών (όπως τα περί κηδεμονίας των εργαζομένων από εμέ, πράγμα που όλος ο κόσμος ηξεύρει ότι δεν συμβαίνει). Ένα μόνον σημείον ήθελα να διαλευκάνω: το της αναζητήσεως από εμέ της Γενικής Γραμματείας της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης. Παρακαλώ λοιπόν οιονδήποτε γνωρίζοντά τι περί του ότι εγώ είτε επεζήτησα ποτέ είτε βο-λιδοσκοπηθείς εδέχθην ν’ αναλάβω την Γενικήν Γραμματείαν της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης ή οιονδήποτε άλλον αξίωμα από μίαν οιανδήποτε κεφαλαιοκρατικήν κυβέρνησιν, να δημοσιεύση όσα στοιχεία κατέχη ενυπογράφως. Χανιά 18/6/36 Με πολλήν τιμήν ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΤΙΣΤΑΚΗΣ». 

Μετά την απάντηση του Κτιστάκη ο «Εσπερινός Ταχυδρόμος» (21 Ιουνίου 1936, σελ. 3) σε ένα μονόστηλο καταχωνιασμένο στη στήλη «Κρίσεις – Σχόλια» ανασκευάζει, τις ανυπόστατες φαιδρότητες που έγραφε, με τα παρακάτω: «Ο κ. Ευάγ. Κτιστάκης δι’ επιστολής του κατεχωρηθείσης εις την «Νέαν Εποχήν» δικαιολογεί εαυτόν δι’ όσα πράττει διά την συνειδητοποίησιν και την οργάνωσιν των εργαζομένων και τονίζει ότι ούτος δεν διεκδικεί το γέρας δι’ ατομικήν του ανάδειξιν αναγνωρίζει δ’ ότι σκοπός του προχθεσινού μας άρθρου δεν ήτο η προσωπική κατ’ αυτού επίθεσις αλλ’ εναντίον των τύπων εκείνων οι οποίοι πράγματι στήνουν παγίδα εις τους εργαζομένους δίχως να έχουν καμμίαν σχέσιν με τον αγώνα τους. Εάν όντως υπό τοιούτων αρχών και πεποιθήσεων εμφορείται ο κ. Ευάγ. Κτιστάκης πράγμα διά το οποίον δεν αμφιβάλλομεν τότε ανακαλούμεν τα όσα κατ’ αυτού ως ηγέτου μιας αντιδραστικής  κατά του Κοινωνικού καθεστώτος κινήσεως ανεγράψαμεν αις το άρθρον μας εκείνον. Ημείς θα συνεχίσωμεν τον αγώνα μας κατά του Κομμουνισμού προστατεύοντες ούτω τον εργάτην από τα αναρχικά και εκμεταλλευτικά στοιχεία διά να περισώσωμεν από τον κίνδυνον τον οποίον οι εκπρόσωποι της Μόσχας μας εξαπολύουν […]».  

Ο βουλευτής Δημήτρης Γληνός μετά τα Χανιά συνέχισε το ταξίδι προς Ρέθυμνο και Ηράκλειο. Μας πληροφορεί η εφημερίδα «Δράσις»[30] του Ηρακλείου (Τρίτη 16 Ιου-νίου 1936), σε κείμενό της με τίτλο «Η διέλευσις του βουλευτού Γληνού» στο οποίο αναφέρει: «Επιβαίνων του Ατμοπλοίου “Ακρόπολις” είχεν εφιχθή προχθές ενταύθα ο βουλευτής του Παλλαϊκού Μετώπου κ. Γληνός όστις όμως απέφυγεν να εξέλθη εις την πόλιν μας, κατόπιν συστάσεως εμπίστου προσώπου  του κ. Νομάρχου όπερ τον συνεβούλευσε να μη αποβιβασθή εις την πόλιν προς αποφυγήν εκτρόπων, καθ’ όσον ο λαός της πόλεως είχεν συγκεντρωθεί εις την αποβάθραν έτοιμος να τον αποδοκιμάση, ως εκπρόσωπον του κομμουνισμού. Κατόπιν τούτου ο κ. Γληνός, όστις έσχεν την ιδίαν τύχην εις Χανιά και Ρέθυμνον, διά του ιδίου ατμοπλοίου ανεχώρησε δι’ Αθήνας».

Με αναλυτικότερο τρόπο παρουσιάζει τα ίδια γεγονότα ο «Εσπερινός Ταχυδρόμος» με τίτλο «Πως υπεδέχθη η Κρήτη τον ανεπιθύμητον Γληνόν», αναδημοσιεύοντας το ρεπορτάζ της ομογάλακτης εφημερίδας «Ίδη» του Ηρακλείου: «[Παραθέτωμεν κατωτέρω όσα η εν Ηρακλείω συνάδελφος «Ίδη» γράφει σχετικώς με την εκείθεν διέλευσιν του επιδρομέως κομμουνιστού βουλευτού Γληνού.] “Από τινών ημερών υπήρχεν η πληροφορία ότι επρόκειτο να κατέλθη εις την πόλιν μας ο αρχηγός του κομμουνιστικού κόμματος σ. Σκλάβαινας, όπως παραστή εις το απαγορευθέν και ματαιωθέν κατόπιν, συνέδριον των φίλων της ειρήνης. Διά να μη διασαλευθή η τάξις κατόπιν μάλιστα των γενομένων εκτοπίσεων των επικινδύνων κομμουνιστών, (σ.σ. εννοεί την εξορία του Ναπ. Σουκατζίδη και των άλλων) η κυβέρνησις απηγόρευσεν την κάθοδον εις την πόλιν μας του Σκλάβαινα. Αντί όμως του Σκλάβαινα ο υπαρχηγός του Γληνός επεβιβάσθη λάθρα επί του ατμοπλοίου «Ακρόπολις» διά Κρήτην. Η αιφνιδία αναχώρησις τούτου εγένετο αντιληπτή υπό των αρχών Πειραιώς αίτινες κατέστησαν τας αρχάς της Κρήτης ενημέρους, περί του ερχομένου υψηλού επισκέπτου. Αι αρχαί της νήσου απεφάσισαν όπως απαγορεύσουν την αποβίβασιν του. Το πρώτον ο σύντροφος Γληνός επρόκειτο να αποβιβασθή εις Χανιά, όπου όμως, προς μεγίστην κατάπληξιν του απηγορεύθη η έξοδος. Ισχυρά αστυνομική δύναμις επιβιβασθείσα επί της «Ακροπόλεως» ανεκοίνωσε την απόφασιν των τοπικών αρχών και συνέστησεν εις τούτον όπως μη επιμείνη καθ’ ότι κινδυνεύει και αυτή η ζωή του από τους κατοίκους της πόλεως Χανίων. Παρομοία υποδοχή του εγένετο και εις Ρέθυμνον. Διά το Ηράκλειον ο Γληνός έχων υπ’ όψιν του την προ ημερών υποδοχήν της οποίας έτυχεν εκ μέρους των αριστερών, ήλπιζε ότι δεν θα συναντούσε κανέν εμπόδιον, ως άλλωστε είχεν εκφρασθή εις πρόσωπα άτινα συνεταξίδευαν μετ’ αυτού. Ο σύντροφος όμως έκαμε τον λογαριασμόν χωρίς τον ξενοδόχον κατά την λαϊκήν παροιμίαν, ως θα ίδωμεν κατωτέρω.

Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΛΙΜΕΝΑ

Η είδησις της λάθρα καθόδου του συντρόφου Γληνού εξηρέθησε τους συμπολίτας, οίτινες έσπευδον καθ’ ομάδας να κατέρχονται εις τον λιμένα με απόφασιν όπως λυ-ντσάρουν τούτον εις περίπτωσιν κατά την οποίαν ήθελε αποβιβασθή. Προς τήρησιν της τάξεως είχον ληφθή έκτακτα στρατιωτικά μέτρα. Τμήμα στρατού είχε τοποθετηθή προ του Λιμεναρχείου και της αποβάθρας, απαγορεύον την κάθοδον των πολιτών, έτερον τμήμα Χωροφυλακής είχεν τοποθετηθή εις την οδόν Μαρτύρων ελέγχον τους κατερχόμενους και απαγορεύον την κάθοδον εις τους υπόπτους. Ούτω δε ο προ του λιμένος χώρος είχε πληρωθή ασφυκτικώς. Την 6ην απογευματινήν περίπου κατέπλευσεν το ατμόπλοιον υπό τας αποδοκιμασίας του κόσμου όστις είχε καταλάβη τον λιμενοβραχίονα. Αμέσως ανήλθεν επ’ αυτού ο κ. Λιμενάρχης όστις ανεκοίνωσε εις τον Γληνόν την απόφασιν της επιτροπής Ασφαλείας ότι επ’ ουδενί λόγω θα επετρέπετο η έξοδος του εκ του ατμοπλοίου και τούτο διά να μη διασαλεύθή η τάξις. Ο Γληνός διεμαρτυρήθη διά την απόφασιν ταύτην της επιτροπής αλλά ο κ. Λιμενάρχης συνέστησε εις τούτον ότι προτιμώτερον θα ήτο να παραμείνη επί του πλοίου, διότι αν απεπειράτο να αποβιβασθή θα ελυνσσάρετο υπό του συγκεντρωθέντος προ του λιμένος πλήθους. Προ της διαβεβαιώσεως του κ. Λιμενάρχου ηναγκάσθη να παραμείνη εντός του ατμοπλοίου μέχρι του απόπλου. Μετά την αναγγελίαν της αποφάσεως της επιτροπής, επέστρεψεν εκ του ατμοπλοίου ο κ. Λιμενάρχης όστις ανήγγειλεν εις τας αρχάς και το πλήθος ότι ο σύντροφος Γληνός δεν θα εξέλθη και να διαλυθώσι. Το πλήθος όμως παρά την διαβεβαίωσιν του κ. Λιμενάρχου, παρέμεινεν εις τον λιμένα μέχρι του απόπλου του ατμοπλοίου και κατόπιν διελύθη ησύχως. Αυτή υπήρξεν η άδοξος περιοδεία του συντρόφου Γληνού εις την Κρήτην.». 

‘Απραγος επέστρεψε ο Γληνός στην Αθήνα για να συλληφθεί λίγο αργότερα και να ο-δηγηθεί, πάλι στην εξορία – είχε προηγηθεί ο Άη Στράτης – στην Ανάφη στο κάτεργο της Ακροναυπλίας και στη Σαντορίνη. Εκεί έγραψε και το αντιφασιστικό έργο η «Τριλογία του Πολέμου». Έγραψε για ότι μιλούσε στις αντιφασιστικές εκδηλώσεις. Κάπως έτσι θα μιλούσε και στα Χανιά. Τι θα έλεγε στα Χανιά;

Η «Νέα Εποχή» διασώζει περίληψη της ομιλίας του, που θα εκφωνούσε στο συνέ-δριο στην οποία απευθυνόμενος στους νέους, ανάμεσα στ’ άλλα, λέει: «Η οικονομική, κοινωνική και ηθική κρίση που μαστίζει τον κόσμο, φέρνει τη νεολαία σε απόγνωση. […] Την κρίσιμη αυτή κατάσταση της νεολαίας εκμεταλλεύεται ο μεγαλύτερος εχθρός της, ο φασισμός. Ο φασισμός παρουσιάζεται μπροστά εις την νεολαίαν και της “προσφέρει” διάφορα συνθήματα που με αυτά φροντίζει να εκμεταλλευθεί την μικροαστική ψυχολογία της νεολαίας με μεγάλα λόγια και χτυπητές φράσεις και λαμπερά σύμβολα. […] Γι’ αυτό ο φασισμός της “προσφέρει” και κάτι άλλο παρουσιάζεται σαν εθνικισμός, μονοπωλώντας την ιδέα του έθνους και κάνοντας πως το έθνος μονάχα με το φασισμό θα προοδεύσει. […] στην ουσία ο φασισμός δεν δίδει τίποτα στη νεολαία, αντιθέτως τη χρησιμοποιεί για την εκπλήρωση των σκοπών του, που είναι η καταπάτηση της ελευθερίας του λαού, η καθυπόταξη του λαού […]. Για τη νεολαία όμως υπάρχει κι ένας άλλος δρόμος […] Είναι ο δρόμος της ελευθερίας που πρέπει να γίνει το έμβλημα όλων των νέων. […] Μα αφού η ελευθερία συνδέεται με την ειρήνη, ο δρόμος της ελευθερίας εξασφαλίζει στη νεολαία αυτό το άλλο ανεχτίμητο αγαθό, την ειρήνη. […] Για όλα αυτά είναι φανερό πως ο δρόμος της νεολαίας είναι ενάντια στο φασισμό και τον πόλεμο – για την ελευθερία και την ειρήνη».  

Σημειώσεις:

1. Τα αποσπάσματα των κειμένων που βρίσκονται μέσα σε εισαγωγικά είναι πανομοιότυπα με τα πρωτότυπα και διατηρούν τη σύνταξη, την ορθογραφία και τη μορφή της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένα.
2. Το κείμενο αποτελεί την ομιλία του γράφοντος σε επιστημονική ημερίδα που οργάνωσαν η ΕΛΜΕ Χανίων και ο Σύλλογος Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Χανίων σε συνεργασία με το Ίδρυμα Γληνού, το Σάββατο 18 Νοεμβρίου 2017 στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων με θέμα: «Δημήτρης Γληνός. Στιγμές στη σκέψη και στη δράση του».

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αγοραστάκης Γιώργης, Οι ρίζες του Κ.Κ.Ε. στα Χανιά 1918-1940, Χανιά Νοέμβρης 1988.
• Ελεφάντης Γ. Άγγελος, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο, 2ος τόμος, έκδ. Εφημερίδα των Συντακτών 2017.
• Κανδήρου  Γλυκερία, Ο παιδαγωγός Θεόδωρος Κάστανος και το  Σχολείο Εργασίας στην Ελλάδα, Διδακτορική Διατριβή, τμ. Δημοτ. Εκπ/σης Α.Π.Θ., Θεσ/νίκη 2012.
• Κάστανος Ι. Θεόδωρος, Το Σχολείο Εργασίας στη θεωρία και στην πράξη, τύποις Μ. Τριανταφύλλου & Σία, Α΄ έκδοση 1929, Θεσσαλονίκη.
• Ρήγος Άλκης, Πανεπιστήμιο και Φοιτητικό Κίνημα, «Παιδεία και Κοινωνία» ένθετο στην εφημ. «Αυγή», 26 Ιουνίου 2015.
• Χατζηαγγελής Βαγγέλης, Βαγγέλης Κτιστάκης, Ο αντιφασίστας λαϊκός αγωνιστής και η επο-χή του, Ιστορική μελέτη, Χανιά 1964.
• Ίδρυμα Γληνού, Ψηφιακές Συλλογές, Αθήνα 2007.
• Ψηφιακή βιβλιοθήκη της Βουλής – Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Κατάλογος Ψηφιοποιημένων Μικροταινιών.
• Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, περιοδικό «Παιδαγωγικές Σελίδες», τεύχη 1 - 31.
• Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων, περιοδικό «Παιδαγωγικές Σελίδες», τεύχος 32.
• Εφημερίδα του Ηρακλείου «Δράσις», Καθημερινή Πολιτική Εφημερίς, α) Δραστικά μέτρα των ενταύθα αρχών προς αντιμετώπισιν του κομμουνιστικού κινδύνου. Αι ενεργηθείσαι χθες συλλήψεις και απελάσεις, έτος Δ΄, αρ. φύλ. 1225, 14 Ιουνίου 1936. β) έτος Δ΄, αρ. φυλ. 1226, 16 Ιουνίου 1936.
• Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», α) Απαγορεύτηκε στο Γληνό να βγει στα Χανιά. Συνελήφθηκαν τα Δ.Σ. του Κέντρου, αρ. φύλ. 685 (9029) Δευτέρα 15 Ιούνη 1936. β) Νέα αυθαιρεσία του Μεταξά-Πως ο βουλευτής σ. Δημ. Γληνός εμποδίστηκε να μιλήσει στα Χανιά, αρ. φύλ. 686 (9030), Τρίτη 16 Ιούνη 1936.
• Εφημερίδα των Χανίων «Νέος Αιών», έτος Α΄, αρ. φύλ. 43, 45, 46, 12-14-15 Ιουνίου 1936.
• Εφημερίδα των Χανίων «Εσπερινός Ταχυδρόμος», έτος 21ον, αρ. φύλ. 5436, 16 Ιουνίου 1936.
• Εφημερίδα «Νέα Εποχή», Τα χθεσινά μέτρα κατά του Γληνού δεν επετράπη η αποβίβασίς του, 16 Ιουνίου 1936.
• Εφημερίδα των Χανίων «Η Έρευνα», έτος Δ΄, αρ. φύλ. 803, 17 Ιουνίου 1936. 
• Εφημερίδα των Χανίων «Βήμα του Λαού», έτος Γ΄, αρ. φύλ. 347, 19 Ιουνίου 1936.

                                                           

---

[1] Ίδρυμα Γληνού, Ψηφιακό Αρχείο Δημ. Γληνού.

[2] Γλυκερία Κανδήρου, Ο παιδαγωγός Θεόδωρος Κάστανος και το  Σχολείο Εργασίας στην Ελλάδα, σελ. 169, Θεσ/νίκη 2012.

[3] Γλυκερία Κανδήρου, ό. π. σελ. 12-26.

[4]  Από τους παραπάνω εκτός από τον Μασούρη για τον οποίο γίνεται αναφορά παρακάτω, με όσα στοιχεία μπορέσαμε και συλλέξαμε, αρκετοί στην περίοδο της Κατοχής συμμετείχαν στην Αντίσταση. Ο Γιάννης Φιωτάκης με δικό του ανταρτικό σώμα έλαβε μέρος στη μάχη της Αγριμοκεφάλας εναντίον των Γερμανών. Οι Θοδωρής Αρώνης, Ηλίας Μπουλοχέρης,  Ιωάννης Αβρονιδάκης και Μανώλης Μάντακας εντάχθηκαν στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ και οι δύο τελευταίοι εκτελέστηκαν από τους Ναζί.  

[5]  Περιοδικό «Παιδαγωγικές Σελίδες», τεύχος 2, σελ. 2-3.

[6]  Ριζοσπάστης, Το Παλλαϊκό Μέτωπο στο πλευρό του λαού, Πέμπτη 14 Μάη 1936, σελ. 2.

[7]  Στην προπολεμική περίοδο, στο Ηράκλειο το κεντρικότερο σημείο ήταν η πλατεία Ελευθερίας. Γύρω της ήταν συ-γκεντρωμένα καφενεία, θέατρα και κινηματογράφοι, μέρη στα οποία αναπτύχθηκε η τοπική κινηματογραφική δραστηριότητα. Τα καφενεία "Μπολσεβίκου", "Ντορέ" και εκείνο του θεάτρου "Πουλακάκη", (ιδιοκτησίας του Αλέξανδρου Πουλακάκη γνωστού κινηματογραφικού επιχειρηματία με  θεατρική δραστηριότητα) φιλοξενούσαν στον εξωτερικό τους χώρο προβολές, τα καλοκαίρια, τη περίοδο 1926-1928. Τα Χριστούγεννα του 1931, το "Που-λακάκη" έγινε η πρώτη αίθουσα στην πόλη με εξοπλισμό ηχητικών ταινιών. Το 1933 άλλαξε ιδιοκτησία, περνώ-ντας σε μια τριανδρία επιχειρηματιών, τους Λεωνίδα Χατζηδάκη, Γιάννη Τσιλένη και Κώστα Ρασιδάκη. Η αίθουσα δε μετονομάστηκε αμέσως, καθώς ακόμη και κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν γνωστή με το αρχικό της όνομα, το οποίο τελικά άλλαξε το Δεκέμβρη του 1944 σε "Ηλέκτρα" και παρέμεινε μ’ αυτό μέχρι το τέλος της λειτουργίας της.

[8]  Άγγελος Γ. Ελεφάντης, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης - ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο, 2ος τόμος, σελ. 126, έκδ. Εφημερίδα των Συντακτών 2017.

[9]  Ριζοσπάστης, Κουφοβράζει το ηφαίστειο. Οι αγρότες Ηρακλείου μπροστά στο ξεπούλημα της περιουσίας τους. Τρομοκρατία αφάνταστη, αρ. φύλ. 681 (9025), 16 του Ιούνη 1936, σελ. 3.

[10]  Η «κοσμογονία» του Αντιβασιλέα και Πρωθυπουργού Κονδύλη, κυρίαρχου της εσωτερικής πολιτικής σκηνής, προ-χωρά στις 3 Νοεμβρίου 1935, όπως είχε προαναγγείλει, στη διενέργεια του Δημοψηφίσματος για την επαναφορά του βασιλικού θεσμού μέσα από… άψογες διαδικασίες του πιο νόθου δημοψηφίσματος που έγινε ποτέ στον τόπο αυτό. Τα αποτελέσματα έφεραν –παρά την αποχή βενιζελικών, δημοκρατικών και αριστερών– την υπέρ της βασιλείας ψήφο νικήτρια με ποσοστό… 105%! Παρά τις έντονες αντιδράσεις, η νομιμοποίηση του αποτελέσματος ήρθε από το Παρίσι, όπου ο Ελ. Βενιζέλος δήλωνε: «Εφ' όσον ο Βασιλεύς προασπίζει τας συνταγματικάς και ατομικάς ελευθερίας… να λησμονηθή η ανώμαλος προέλευσις της παλινορθώσεως και να θεωρηθή οριστικώς τερματισθέν το καθεστωτικόν ζήτημα»! Και ο Βασιλεύς επιστρέφει στις 25 Νοεμβρίου 1935. (πηγή: Άλκης Ρήγος, Πανεπιστήμιο και Φοιτητικό Κίνημα 82ο, «Παιδεία και Κοινωνία» ένθετο στην εφημ. «Αυγή», 26-6-2015).

[11]  Δράσις, Δραστικά μέτρα των ενταύθα αρχών προς αντιμετώπισιν του κομμουνιστικού κινδύνου. Αι ενεργηθείσαι χθες συλλήψεις και απελάσεις, 14 Ιουνίου 1936, σελ. 4.

[12]  εφημ. Νέος Αιών, Να βαδίσωμεν προς την Σοσιαλιστικήν Δημοκρατίαν μόνον, Παρασκευή 12 Ιουνίου 1936, σελ. 1. 

[13]  εφημ. Νέα Εποχή, Η επίθεσις κατά του κ. Γληνού, Χανιά 13 Ιουνίου 1936, σελ. 1.

[14]  Γιώργης Αγοραστάκης, Οι ρίζες του Κ.Κ.Ε. στα Χανιά 1918-1940, σελ. 31.

[15]  Βαγγέλης Χατζηαγγελής, Βαγγέλης Κτιστάκης, Ο αντιφασίστας λαϊκός αγωνιστής και η εποχή του, σελ. 41.

[16]  Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», Απαγορεύτηκε στο Γληνό να βγει στα Χανιά. Συνελήφθηκαν τα Δ.Σ. του Κέντρου, Δευ-τέρα 15 Ιούνη 1936, σελ. 4.

[17]  Σύμφωνα με τον Βαγγ. Χατζηαγγελή, ο Διευθυντής της εφημερίδας «Νέος Αιών» ήταν απότακτος αξιωματικός του 1935. Σε συνάντησή του με τον Βαγγέλη (σ.σ. Κτιστάκη) αναγνώρισε το λάθος του και έκτοτε ακολούθησε συνεπή δημοκρατική αντιφασιστική γραμμή μέχρι τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Τότε έκλεισε κι αυτός όπως και οι άλλες δημοκρατικές εφημερίδες των Χανίων «Νέα Εποχή», «Παρατηρητής» κλπ. γιατί δεν δέχτηκε να γίνει όργανο της δικτατορίας. (Βλ. Βαγ. Χατζηαγγελής, ό. π. σελ. 43, υποσημείωση).  

[18]  Εφημερίδα «Νέος Αιών», Ο στραγκαλισμός των λαϊκών ελευθεριών, Δευτέρα 15-6-1936, σελ. 1.

[19]  Εφημερίδα «Νέα Εποχή», Τα χθεσινά μέτρα κατά του Γληνού δεν επετράπη η αποβίβασις του, 16-6-1936, σελ. 2.

[20]  Εφημερίδα «Νέα Εποχή» ό. π. σελ. 2.  

[21]  Άγγελος Γ. Ελεφάντης, Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης - ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο, 2ος τόμος, σελ. 32, έκδ. Εφημερίδα των Συντακτών 2017.  

[22]  Εφημερίδα των Χανίων «Εσπερινός Ταχυδρόμος», Να παταχθούν, 16 Ιουνίου 1936, σελ. 1.

[23]  Εφημερίδα των Χανίων «Εσπερινός Ταχυδρόμος», Κρίσεις - Σχόλια, 18 Ιουνίου 1936, σελ. 3.

[24]  Εφημερίδα των Χανίων «Έρευνα», 17 Ιουνίου 1936, σελ. 3.

[25]  Ο Αντ. Μπορτολής διακατεχόμενος από ακροδεξιές απόψεις υπηρέτησε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου και ο γιός του Κων/νος Μπορτολής, ήταν εκδότης της εφημ. «Κρητική Νεότης» οργάνου της ΕΟΝ του Μεταξά, εθνοφρουρός, μέλος του Λαϊκού κόμματος και μέλος της παρακρατικής οργάνωσης «Χ» στα Χανιά στην Κατοχή. Σκοτώθηκε από μια τυχαία σφαίρα τον Μάη του 1948. 

[26]  Εφημερίδα των Χανίων «Βήμα του Λαού», έτος Γ΄, αρ. φύλ. 347, σελ. 1-2.

[27]  Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», Νέα αυθαιρεσία του Μεταξά- Πως ο βουλευτής σ. Δημ. Γληνός εμποδίστηκε να μιλήσει στα Χανιά, Τρίτη 16 Ιούνη 1936, σελ. 1.  

[28]  Ως συνοικία Ντρίζου ο συντάκτης θεωρεί την νοτιοανατολική περιοχή της σημερινής συνοικίας της Νέας Χώρας Χανίων, ανάμεσα στο παλιό καφενείο «Πανελλήνιο» (τα φανάρια εισόδου στη συνοικία) που σήμερα δεν υπάρχει, μέχρι τη δυτική τάφρο των ενετικών τειχών και το 5ο δημ. σχολείο, η οποία ήταν μετόχι Τούρκου αγά με το ομώνυμο όνομα. Εκεί στην αρχή της οδού Σελίνου υπάρχει το πατρικό του στο οποίο μεγάλωσε ο Βαγγέλης Κτιστάκης.

[29]  Ο Αρμάνδος Δελαπατρίδης, "ρομαντική" φιγούρα της παλιάς Αθήνας, ήταν αρχηγός του «Κόμματος των Κυανό-λευκων», που τη δεκαετία του '30, περιφερόταν στους δρόμους της Αθήνας κι έβγαζε προεκλογικούς λόγους, υποσχόταν ελεύθερο έρωτα και μοίραζε υπουργεία και σήμερα το όνομά του έχει καταντήσει συνώνυμο της γραφικότητας. Βέβαια, στα καφενεία οι άνθρωποι τον πείραζαν, αλλά εκείνος συνέχιζε να λέει το στιχάκι του: «Αθηναίοι, βγάλτε με και θα περνάτε φίνα, φρενοκομεία πάμπολλα θα κτίσω στην Αθήνα». Είχε νοσηλευτεί πολλές φορές στο ψυχιατρείο.

[30]   «Δράσις» Καθημερινή Πολιτική Εφημερίς, Ηράκλειον, Τρίτη 16 Ιουνίου 1936, σελ. 4.

Πηγή: criticeduc.blogspot.com