Για τα Χριστούγεννα...

 

Η μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης με ιστορική και λεξιλογική ματιά...Από τον σπουδαίο φιλόλογο Νίκο Σαραντάκο και το απαράμιλλο sarantakos.wordpress.com

Τα παιδιά που έχουν βγει για Κάλαντα, όσα έχουν βγει τέλος πάντων, το λένε από το πρωί, Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει -κι ένα ιστολόγιο θυμάται ότι, παρόλο που τούτα εδώ είναι τα δέκατα πέμπτα ιστολογημένα του Χριστούγεννα, δεν έχει ποτέ λεξιλογήσει για τον Χριστό που γεννάται. Ας επανορθώσουμε σήμερα την  έλλειψη.

Η λέξη «Χριστός» φέρνει  βέβαια στο νου μας τον Ιησού Χριστό, αλλά η λέξη υπήρχε από πολύ παλιότερα στην ελληνική γλώσσα. Η αρχαία,  προχριστιανική  λέξη  «χριστός» ήταν ρηματικό επίθετο του ρήματος  «χρίω» και σήμαινε την ουσία που χρησιμεύει ως μύρο ή ως αλοιφή. Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, ας πούμε, η Φαίδρα ρωτάει «χριστόν ή ποτόν το φάρμακον;», αν δηλαδή το μαντζούνι για τον  έρωτα που της προτείνει η τροφός θα είναι αλοιφή ή ποτό. Προκειμένου για πρόσωπα, χριστός ήταν αυτός που είναι αλειμμένος με μύρο ή με αλοιφή.

Στη μετάφραση της  Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα (η οποία, να  το ξαναπούμε, έγινε από τους Πτολεμαίους στην ελληνιστική Αίγυπτο) η λέξη «χριστός» χρησιμοποιείται για να αποδώσει το αραμαϊκό mesiha, για τον ιερέα ή βασιλέα που έχει χρισθεί με το ειδικό έλαιο που πρόβλεπε ο Μωσαϊκός νόμος. Ας πούμε, στο Λευιτικό: «καὶ εἰσοίσει ὁ ἱερεὺς ὁ χριστὸς ἀπὸ τοῦ αἵματος τοῦ μόσχου εἰς τὴν σκηνὴν τοῦ μαρτυρίου».

Να  σημειώσουμε ότι το χρίσμα, στην πολιτική του χρήση, όταν λέμε ότι ο τάδε πήρε το χρίσμα του τάδε κόμματος για να διεκδικήσει κάποιο αιρετό αξίωμα, από εδώ προέρχεται.

Στην Καινή Διαθήκη, ο ίδιος όρος αποδίδει ρητά τον όρο Μεσσίας και χρησιμοποιείται για τον Ιησού Χριστό, τον χρισμένο από τον Θεό σωτήρα των ανθρώπων, για όσους πιστεύουν. Ας πούμε στον Ιωάννη:  Εὑρήκαμεν τὸν Μεσσίαν (ὅ ἐστιν μεθερμηνευόμενον Χριστός). Άλλωστε και στον  πρώτο στίχο ακόμα του κατά Ματθαίον  διαβάζουμε τη  Βίβλο γενέσεως «Ιησού Χριστού». Το δίλεκτο Ιησούς Χριστός λοιπόν καθιερώνεται ενώ στη μετέπειτα πατερική γραμματεία συχνά γίνεται  εξειδίκευση: ο Χριστός αναφέρεται στον Θεάνθρωπο ενώ ο Ιησούς δίνει έμφαση  στην ανθρώπινη παρουσία του.

Από τον Χριστό, βέβαια, και τα Χριστούγεννα, λέξη  που σχηματίστηκε εκ συναρπαγής, όπως λέμε, από τη φράση «Χριστού γέννα» και που εμφανίζεται στη γλώσσα μας πρώτη  φορά τον 10ο αιώνα σε κείμενο του Πορφυρογέννητου.

Πολύ νωρίτερα, ήδη από τα μέσα του πρώτου αιώνα της χρονολογίας μας, εμφανίζεται (στις Πράξεις των Αποστόλων) ο όρος «Χριστιανός», που περνάει και στα λατινικά, Christianus, όπως περνάει στα λατινικά και το Christus που διαδίδεται στη συνέχεια σε όλες τις νεότερες γλώσσες. Μια αναπάντεχη  εξέλιξη της λέξης έχουμε στα γαλλικά της Σαβοΐας και του (ελβετικού) Βαλέ, όπου ο τύπος «crétin», παράλληλος τύπος του Chrétien = χριστιανός, πήρε τη σημασία «αθώος, αγαθός», περίπου όπως και στα ελληνικά λέμε π.χ. «τι φταίει ο χριστιανός;» και μετά τη σημασία «βλάκας», απ’ όπου προέκυψε ως αντιδάνειο, μέσω ιταλικών, το δικό μας «κρετίνος».

Ο Χριστός και ο χριστιανός έχουν δώσει στη γλώσσα μας πολλά σύνθετα και παράγωγα, τόσο λαϊκά όσο και λόγια: χριστιανοσύνη,  χριστιανομάχος, χριστιανόπουλο, χριστιανόπαιδο,  χριστιανοδημοκράτης, χριστιανοσοσιαλισμός, προχριστιανικός, μεταχριστιανικός, χριστέμπορος, χριστεπώνυμος, χριστόψαρο,  χριστόψωμο, χριστολογία, χριστοκεντρικός, χριστόπιτα, χριστοπαναγίες, αντίχριστος και άλλα.

Έχουμε και πολλές παγιωμένες και παροιμιακές φράσεις με τον Χριστό:

• Χριστός! λέμε σε όποιον πνίγεται από τον βήχα
• Χριστός κι Απόστολος! ή Χριστός και Παναγία! ως έκφραση (δυσάρεστης συνήθως) έκπληξης ή αποδοκιμασίας. Τον καιρό της επίπλαστης ευμάρειας συνηθιζόταν και η παραλλαγή «Ο Χριστός κι η μάνα του!»
• βόηθα Χριστέ και Παναγιά! επιφώνημα έκπληξης-αποδοκιμασίας
• μα το Χριστό! (όρκος)
• δεν καταλαβαίνω (ξέρω/ακούω) Χριστό: δεν καταλαβαίνω τίποτα απολύτως
• είδα τον Χριστό φαντάρο = τρόμαξα πολύ. Η έκφραση έγινε διάσημη όταν τη χρησιμοποίησε ο Παναγιώτης Γιαννάκης στο ευρωμπάσκετ του 1987: Μου έδωσε μια αγκωνιά ο Τκατσένκο που είδα τον Χριστό φαντάρο.  Ο Βλαντίμιρ Τκατσένκο, αν και αγαθότατος, είχε επιβλητικό περιτύπωμα.
• τον έκανα  Χριστό (ή: χρυσό): τον παρακάλεσα πολύ (αλλά, συνήθως, μάταια).
• τράβηξα του Χριστού τα πάθη: ταλαιπωρήθηκα, βασανίστηκα πολύ. Και σε παραλλαγές: πχ μαρτύρησε σαν το Χριστό
• κατεβάζει χριστοπαναγίες: βρίζει

και άλλες που θα συμπληρώσετε.

Μικρό το άρθρο, αλλά είναι και ημιαργία σήμερα.

Καλά Χριστούγεννα σε όλες και σε όλους, υγεία και αγάπη!