Πρόλογος
Το
άρθρο αυτό αποτελεί ένα αντίδοτο στις ειδήσεις. Είναι μακρύ και
πιθανότατα δεν θα μπορέσετε να το διατρέξετε στα γρήγορα. Λόγω της
αυξημένης κατανάλωσης ειδήσεων, πολλοί άνθρωποι έχουν χάσει τη συνήθεια
της ανάγνωσης και δυσκολεύονται να αφομοιώσουν περισσότερες από τέσσερις
συνεχόμενες σελίδες. Το άρθρο αυτό θα σας υποδείξει τρόπους ώστε
μπορείτε να ξεφύγετε από την παγίδα αυτή – αν δεν έχετε ήδη παγιδευτεί
βαθιά μέσα της.
Οι ειδήσεις είναι για το νου ότι η ζάχαρη για το σώμα. Είμαστε τόσο καλά πληροφορημένοι κι όμως γνωρίζουμε τόσα λίγα. Γιατί;
Βρισκόμαστε
σε αυτή τη θλιβερή κατάσταση επειδή πριν 200 χρόνια επινοήσαμε μία
τοξική μορφή γνώσης που ονομάζεται «ειδήσεις». Έχει έρθει ο καιρός να
αναγνωρίσουμε τις επιζήμιες επιπτώσεις των ειδήσεων στα άτομα και τις
κοινωνίες, λαμβάνοντας τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου να προστατέψουμε
τους εαυτούς μας από τους κινδύνους που αυτές εγκυμονούν. Στον πυρήνα
τους, τα ανθρώπινα όντα παραμένουν άνθρωποι των σπηλαίων που φορούν
κοστούμια και φορέματα. Οι εγκέφαλοί μας έχουν τελειοποιηθεί προκειμένου
να ανταποκρίνονται στο περιβάλλον των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, όταν
ζούσαμε σε μικρές ομάδες των 25 έως 100 ατόμων με περιορισμένες πηγές
τροφής και πληροφορίας. Οι εγκέφαλοί μας (και τα σώματά μας) ζουν πλέον
σε έναν κόσμο εντελώς διαφορετικό από αυτόν για τον οποίον σχεδιάστηκαν
να αντιμετωπίζουν. Η κατάσταση αυτή οδηγεί σε μεγάλους κινδύνους και
ανάρμοστες, πέρα για πέρα επικίνδυνες συμπεριφορές.
Κατά
τις τελευταίες δεκαετίες, όσοι ανάμεσά μας ήταν αρκετά τυχεροί,
μπόρεσαν ν’ αναγνωρίσουν την απειλή που συνιστά η υπερπληθώρα τροφής
(π.χ. την παχυσαρκία, το διαβήτη) κι άρχισαν ν’ αλλάζουν τη διατροφή
τους. Οι περισσότεροι από εμάς όμως, δεν κατανοούν ακόμα ότι οι ειδήσεις
επιδρούν στο νου με τον ίδιο τρόπο που η ζάχαρη επιδρά στο σώμα. Οι
ειδήσεις αφομοιώνονται εύκολα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας ταΐζουν
μικρές μπουκιές ασήμαντης ύλης, ψίχουλα πληροφοριών που δεν αφορούν
πραγματικά τις ζωές μας και δεν θέτουν ως προαπαιτούμενο τη δυνατότητα
σκέψης. Και για το λόγο αυτό δε χορταίνουμε ποτέ. Σε αντίθεση με τα
βιβλία και τα εκτεταμένα άρθρα στον περιοδικό τύπο (τα οποία
προϋποθέτουν τη σκέψη), καταφέρνουμε και καταπίνουμε απεριόριστο αριθμό
σύντομων δελτίων ειδήσεων, σα να επρόκειτο για πολύχρωμες καραμέλες του
νου.
Σήμερα
πλέον, σε ό,τι αφορά το φόρτο πληροφορίας βρισκόμαστε στο ίδιο σημείο
που βρισκόμασταν ως προς την υπερκατανάλωση τροφής πριν 20 χρόνια.
Έχουμε αρχίσει να αναγνωρίζουμε πόσο τοξικές μπορούν να είναι οι
ειδήσεις και μαθαίνουμε να παίρνουμε τα πρώτα μέτρα για μια πληροφοριακή
δίαιτα.
[Το
άρθρο αυτό] αποτελεί την απόπειρά μου να καταστήσω σαφείς τους τοξικούς
κινδύνους των ειδήσεων – και να σας προτείνω τρόπους αντιμετώπισής
τους. Διανύω ήδη μια περίοδο ενός έτους δίχως την κατανάλωση ειδήσεων κι
έτσι μπορώ να δω, να βιώσω και να αναφερθώ στις επιπτώσεις αυτής της
μορφής ελευθερίας από πρώτο χέρι: βιώνω λιγότερη αποδιοργάνωση, έχω περισσότερο χρόνο και λιγότερο άγχος, σκέφτομαι βαθύτερα και η διαίσθησή μου είναι εντονότερη. Δεν είναι εύκολη διαδικασία, αλλά αξίζει.
Ο καλός μου φίλος Nassim Nicholas Taleb, συγγραφέας του βιβλίου The Black Swan (ο Μαύρος Κύκνος),
υπήρξε ένας από τους πρώτους που αναγνώρισε ότι η κατανάλωση ειδήσεων
αποτελεί σοβαρό πρόβλημα. Πολλά απ’ όσα αναφέρω παρακάτω τα
συνειδητοποίησα χάρη σ’ αυτόν.
No 1 – Οι ειδήσεις μας παραπλανούν συστηματικά
Οι ειδήσεις δεν εκπροσωπούν τον πραγματικό κόσμο.
Οι
εγκέφαλοί μας είναι προγραμματισμένοι ώστε να δίνουν προσοχή στη
γραφική αναπαράσταση μίας πληθώρας ορατών, εκτεταμένων, σκανδαλωδών,
εντυπωσιακών, σοκαριστικών, ισχυρών ερεθισμάτων που περιστρέφονται γύρω
από ανθρώπους, έχουν τη δομή ιστορίας και μεταλλάσσονται με ταχύτητα. Οι
εγκέφαλοί μας αφιερώνουν περιορισμένη προσοχή σε λιγότερο σύνθετα
νοήματα, με μικρή διάρκεια και αργή πλοκή, τα οποία χαρακτηρίζονται από
ανεικονικότητα, είναι αμφιλεγόμενα και σύμπλοκα. Οι οργανισμοί
αναπαραγωγής ειδήσεων εκμεταλλεύονται την τάση αυτή συστηματικά.
Οι
ειδήσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης γενικά εστιάζουν σε ό,τι γίνεται
εντονότερα αντιληπτό. Παρουσιάζουν όποια πληροφορία είναι σε θέση να
μεταφερθεί, συνοδεύοντάς την με συγκλονιστικές αφηγήσεις και έντονες
εικόνες, αγνοώντας συστηματικά οτιδήποτε παρουσιάζει λεπτές
διαφοροποιήσεις ή θα μπορούσε να ανατρέψει την κεντρική αφήγηση με
έμμεσο τρόπο, ακόμα και αν το υλικό αυτό είναι σημαντικότερο. Οι
ειδήσεις τραβούν την προσοχή μας και κάπως έτσι λειτουργούν τα πράγματα.
Ακόμα και αν δεν υπήρχε η έννοια της διαφήμισης, θα επιλέγαμε παρόλ’
αυτά να βυθιστούμε στις διάσπαρτες ειδήσεις, διότι είναι περισσότερο
αφομοιώσιμες και σε ένα επιφανειακό επίπεδο πιο εύγευστες.
Το εμφανώς ορατό μας παραπλανά.
Πάρτε
ως παράδειγμα το γεγονός που ακολουθεί. Καθώς ένα αυτοκίνητο διασχίζει
μια γέφυρα, η γέφυρα καταρρέει. Σε ποιό γεγονός θα εστιάσουν τα
ειδησεογραφικά δελτία; Στο αυτοκίνητο. Στον άνθρωπο που βρισκόταν μέσα
στο αυτοκίνητο. Από που ερχόταν. Που κατευθυνόταν. Πώς βίωσε την
κατάρρευση (αν επιβίωσε). Τί είδους άνθρωπος είναι (ήταν). Αλλά: όλα τα
παραπάνω είναι τελείως άσχετα. Τί θα ήταν σχετικό; Η δομική σταθερότητα
της γέφυρας. Αυτός είναι ο υποβόσκων κίνδυνος που θα μπορούσε να αφορά
κι άλλες γέφυρες. Αυτό είναι το μάθημα που θα οφείλαμε να διδαχθούμε από
το γεγονός αυτό.
Το
αυτοκίνητο αυτό καθ’ αυτό δεν παίζει κανένα ρόλο. Οποιοδήποτε
αυτοκίνητο θα μπορούσε να οδηγήσει σε κατάρρευση της γέφυρας, η οποία θα
μπορούσε επίσης να οφείλεται σε ένα δυνατό άνεμο ή ένα σκύλο που
διαβαίνει τη γέφυρα. Γιατί λοιπόν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εστιάζουν
στο αυτοκίνητο; Επειδή πρόκειται για ένα κραυγαλέο, δραματικό
περιστατικό, στο οποίο εμπλέκεται κι ένας άνθρωπος (άρα πρόκειται για
μία μη αφηρημένη έννοια), ενώ η παραγωγή της συγκεκριμένης είδησης δεν
κοστίζει.
Ως αποτέλεσμα των ειδήσεων, περιδιαβαίνουμε [τη ζωή] με μία εντελώς λανθασμένη χαρτογράφηση των κινδύνων στο κεφάλι μας.
-
Η τρομοκρατία είναι υπερεκτιμημένη. Το χρόνιο στρες είναι υποτιμημένο.
-
Η κατάρρευση της εταιρείας Lehman Brothers είναι υπερεκτιμημένη. Η δημοσιονομική ανευθυνότητα είναι υποτιμημένη.
-
Οι αστροναύτες είναι υπερεκτιμημένοι. Οι νοσοκόμες είναι υποτιμημένες.
-
Η Britney Spears είναι υπερεκτιμημένη. Οι αναφορές της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος υποτιμημένες.
-
Οι πτώσεις αεροπλάνων είναι υπερεκτιμημένες. Η αντίσταση στα αντιβιοτικά υποτιμημένη.
Μία από τις πτήσεις του Percy Pilcher, 1897
Δεν
είμαστε επαρκώς ορθολογικά όντα ώστε να μπορούμε να αντέχουμε την
έκθεση σε αυτό το εμπόριο ειδήσεων. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα
επικίνδυνη κατάσταση, καθώς αυτή η χαρτογράφηση πιθανοτήτων που
καταρτίζουμε μέσω της κατανάλωσης ειδήσεων διαφέρει σημαντικά από τους
πραγματικούς κινδύνους που αντιμετωπίζουμε. Η παρακολούθηση των ειδήσεων
για την πτώση ενός αεροπλάνου στην τηλεόραση, πρόκειται να επιδράσει
στη στάση μας προς τον κίνδυνο αυτό, ανεξάρτητα από το πόσο ρεαλιστική
είναι η πιθανότητα να μας συμβεί κάτι τέτοιο και πέραν της προσωπικής
μας νοητικής επιτήδευσης. Εάν πιστεύετε ότι μπορείτε να ανταπεξέλθετε
στην κατάσταση αυτή, αξιοποιώντας την εσωτερική σας δυνατότητα για
περισυλλογή, κάνετε λάθος. Οι τραπεζίτες και οι οικονομολόγοι – οι
οποίοι μας παρέχουν ισχυρά κίνητρα ώστε να πιστεύουμε ότι θα
αποζημιωθούμε για ό,τι απειλητικό ακούμε στις ειδήσεις – αποδεικνύουν
ότι δεν είμαστε σε θέση να αντισταθούμε. Η μόνη λύση είναι η εξής:
αποκοπείτε πλήρως από την κατανάλωση ειδήσεων.
Από το έργο «Micrographia» του Robert Hooke, 1665 – ανατομία ενός ψύλλου
No 2 – Οι ειδήσεις είναι ασυναφείς
Ανάμεσα
στις 10.000 περίπου ιστορίες που πληροφορηθήκατε μέσω των ειδήσεων κατά
τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών, μπορείτε να αναφερθείτε έστω σε
μία, την οποία καταναλώσατε καταφέρνοντας έτσι να λάβετε τις σωστές
αποφάσεις για τα σοβαρά ζητήματα που αφορούν τη ζωή σας, την καριέρα
σας, την επιχείρησή σας – συγκρίνετε τώρα τις αποφάσεις αυτές με όσα θα
είχατε πράξει εάν δεν είχατε καταπιεί αυτές τις μικροειδήσεις.
Το
ζήτημα είναι ένα: η κατανάλωση ειδήσεων δεν έχει καμμία σχέση με τις
δυνάμεις εκείνες που διαδραματίζουν πραγματικό ρόλο στη ζωή σας. Στην
καλύτερη περίπτωση, οι ειδήσεις μπορεί να μας ψυχαγωγούν, όμως
παραμένουν ούτως ή άλλως αποσπασματικές.
Υποθέστε
ότι – ενάντια σε κάθε προσδοκία – ανακαλύψατε μία είδηση, η οποία
βελτίωσε σημαντικά την ποιότητα της ζωής σας, σε σύγκριση με το πως θα
είχε ξεδιπλωθεί αν δεν είχατε ακούσει ή δει τη συγκεκριμένη είδηση. Πόση
κοινοτοπία είναι σε θέση να αφομοιώσει ο εγκεφάλος σας, μέχρι να
καταλήξει σε αυτή τη σχετική δημοσίευση; Ακόμα και το ίδιο το ερώτημα
αφορά μια εκ των υστέρων ανάλυση. Κοιτώντας προς το μέλλον, δεν έχουμε
πραγματικά τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε την αξία μίας είδησης προτού
τη βιώσουμε, έτσι εξαναγκαζόμαστε να αφομοιώνουμε όλα όσα παράγει ο
μπουφές της γραμμής παραγωγής ειδήσεων. Αξίζει αυτό; Πιθανότατα όχι.
Το
1914, η ιστορία για τη δολοφονία στο Σεράγιεβο επισκίασε σε παγκόσμιο
επίπεδο κάθε άλλη είδηση από άποψη σημασίας. Όμως ο φόνος στο Σεράγιεβο
δεν ήταν παρά μία από τις πολλές χιλιάδες ιστορίες που κυκλοφορούσαν
εκείνη τη μέρα. Κανένας δημοσιογραφικός οργανισμός δεν αντιμετώπισε αυτή
τη ζωτικής σημασίας ιστορική δολοφονία ως οτιδήποτε περισσότερο από
άλλη μία δολοφονία πολιτικής φύσης.
Το
πρώτο πρόγραμμα περιήγησης του διαδικτύου έκανε την εμφάνισή του το
1995. Η δημόσια γέννηση αυτού του τεράστιου σε επιρροή λογισμικού, μόλις
που καταγράφηκε από τον τύπο, παρά το μελλοντικό του αντίκτυπο .
Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να καταλήξουν σε ό,τι είναι σχετικό με τη ζωή τους. Είναι πολύ ευκολότερο να αναγνωρίσουν ό,τι είναι νέο.
Δε διαθέτουμε τα αισθητήρια όργανα που θα μας επέτρεπαν να κατανοήσουμε
διασυνδέσεις. Η σύνδεση μεταξύ γεγονότων δεν αποτελεί μια εκ γενετής
δεξιότητα. Οι ειδήσεις αποτελούν. Για το λόγο αυτό, τα μέσα μαζικής
ενημέρωσης εστιάζουν στο καινό. (Εάν ο νους μας ήταν δομημένος με τον
αντίθετο τρόπο, τότε είναι σίγουρο ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης θα
εστίαζαν στη συνάφεια.) Το συναφές έναντι του καινού αποτελεί έναν
θεμελιώδη ζήτημα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος.
Οι
ειδήσεις σας κατακλύζουν με μία άσχετη ως προς τη ζωή σας οπτική του
κόσμου. Τί εννοούμε όταν αναφερόμαστε στη συνάφεια; Εννοούμε: οτιδήποτε
είναι σημαντικό για εσάς προσωπικά. Η συνάφεια αφορά μια προσωπική επιλογή.
Μην υιοθετήσετε την άποψη των μέσων μαζικής ενημέρωσης για το τι
θεωρείται συναφές. Σύμφωνα με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οποιοδήποτε
παραμύθι πουλά σε περισσότερα αντίτυπα, είναι σημαντικό – το Νταρφούρ, η
Paris Hilton, η σύγκρουση ενός τραίνου στην Κίνα, κάποιο ηλίθιο ρεκόρ
σε παγκόσμιο επίπεδο (όπως κάποιος που έφαγε 78 τσιζμπέργκερ σε μία
ώρα). Αυτή η εξαπάτησε αποτελεί τον πυρήνα του επιχειρηματικού μοντέλου
της βιομηχανίας παραγωγής ειδήσεων. Μας πουλά συνάφεια, ενώ προμηθεύει
ό,τι θεωρείται νέο.
Οι
οργανισμοί των μέσων μαζικής ενημέρωσης θέλουν να πιστέψετε ότι οι
ειδήσεις παρέχουν στα άτομα ένα είδος ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος.
Πολλοί την πατάνε έτσι. Αγχωνόμαστε μήπως κι αποκοπούμε από τη ροή
ειδήσεων. Φοβόμαστε ότι θα χάσουμε κάτι σημαντικό. Στην πραγματικότητα, η
κατανάλωση ειδήσεων αποτελεί ένα ανταγωνιστικό μειονέκτημα. Όσο λιγότερες ειδήσεις καταναλώνουμε, τόσο μεγαλύτερο το πλεονέκτημα.
Ανησυχείτε
μήπως χάσετε «κάτι σημαντικό»; Από την εμπειρία μου, αν συνέβαινε κάτι
πραγματικά σημαντικό, θα το ακούγατε – ακόμα και αν ζούσατε σε ένα
κουκούλι που σας προστατεύει από τις ειδήσεις. Οι φίλοι και οι
συνάδελφοί σας θα σας ενημέρωναν για τα σχετικά γεγονότα με πολύ πιο
αξιόπιστο τρόπο από κάθε οργανισμό ειδήσεων. Θα σας παρείχαν τις
απαραίτητες πληροφορίες με το παράλληλο όφελος της σχετικής μετα-γνώσης,
καθώς έχουν επίγνωση των προτεραιοτήτων σας κι εσείς με τη σειρά σας
ξέρετε πως σκέφτονται. Θα μάθετε πολύ περισσότερα για τα πραγματικά
σημαντικά γεγονότα και τις κοινωνικές μεταβολές διαβάζοντας γι’ αυτές
στον εξειδικευμένο τύπο, σε εις βάθος αναλύσεις ή σε καλά βιβλία, καθώς
επίσης και κουβεντιάζοντας με τους ανθρώπους που γνωρίζετε.
Perspectives – έκθεση της Chiharou Shiota στο Smithsonian Institute (2014)
No 3 – Οι ειδήσεις περιορίζουν την αντίληψη
Οι
ειδήσεις δεν εμπεριέχουν επεξηγηματική δύναμη. Οι ειδήσεις δεν
αποτελούν παρά μικρές φούσκες που σκάνε στην επιφάνεια ενός βαθύτερου
κόσμου.
Οι
οργανισμοί ειδήσεων περηφανεύονται ότι είναι σε θέση να καλύψουν με
ακρίβεια τα γεγονότα, όμως τα γεγονότα για τα οποία επαίρονται δεν
αποτελούν παρά επιφαινόμενα βαθύτερων αιτίων. Τόσο οι οργανισμοί
ειδήσεων, όσο και οι καταναλωτές τους, συγχέουν αυτήν τη λιτανεία
γεγονότων με την κατανόηση του κόσμου.
Δεν
είναι τα «ειδησεογραφικά γεγονότα» που έχουν σημασία, αλλά τα νήματα
που συνδέουν το ένα με το άλλο. Αυτό που πραγματικά επιδιώκουμε είναι να
κατανοήσουμε τις υποκρυπτόμενες διεργασίες, πως συνέβησαν
τα πράγματα. Δυστυχώς, οι οργανισμοί ειδήσεων που καταφέρνουν να δώσουν
επαρκείς εξηγήσεις είναι επισφαλώς λίγοι, καθώς οι διεργασίες που
ορίζουν τις κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές εξελίξεις είναι
κατά κύριο λόγο αόρατες. Αποτελούν σύνθετα, μη γραμμικά φαινόμενα, τα
οποία δυσκολεύονται να αφομοιώσουν οι εγκέφαλοί μας (και οι εγκέφαλοι
των δημοσιογράφων επίσης). Γιατί άραγε οι δημοσιογραφικοί οργανισμοί
επιλέγουν κάθε τι ελαφρύ, όπως ανέκδοτα, σκάνδαλα, ιστορίες ανθρώπων και
φωτογραφίες; Η απάντηση είναι απλή: επειδή η παραγωγή τους είναι φθηνή
σε κόστος.
Οι
πραγματικές ιστορίες είναι μη-ιστορίες: αργές σε εξέλιξη, ισχυρές
μεταβολές που περνούν απαρατήρητες από τα ραντάρ των δημοσιογράφων,
λειτουργούν όμως με μετασχηματιστικό τρόπο.
Οι
περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι όσο περισσότερες πληροφορίες έχουν,
τόσο καλύτερες αποφάσεις θα λαμβάνουν. Οι δημοσιογραφικοί οργανισμοί
υποστηρίζουν την άποψη αυτή. Τι στο καλό, τους συμφέρει να υποστηρίζουν
κάτι τέτοιο. Θα σας βοηθήσει η συσσώρευση γεγονότων να κατανοήσετε τον
κόσμο καλύτερα; Δυστυχώς, όχι. Η σχέση αυτή λειτουργεί για την ακρίβεια
με τον αντίστροφο τρόπο. Όσο περισσότερα «ειδησεογραφικά κατασκευάσματα»
αφομοιώνετε, τόσο λιγότερο κατανοείτε την ευρύτερη εικόνα.
Δεν
υπάρχουν στοιχεία που να υποδεικνύουν ότι οι εξαρτημένοι στην
πληροφορία λαμβάνουν αποφάσεις με καλύτερο τρόπο. Σίγουρα δεν είναι πιο
πετυχημένοι από τον κάθε Γιάννη του μέσου όρου. Εάν οι περισσότερες
πληροφορίες οδηγούσαν σε υψηλότερες οικονομικές απολαβές, τότε θα
περιμέναμε οι δημοσιογράφοι να βρίσκονται στην κορυφή της οικονομικής
πυραμίδας. Δεν έχουν όμως έτσι τα πράγματα. Ακριβώς το αντίθετο
συμβαίνει. Δε γνωρίζουμε τι είναι αυτό που επιτρέπει σε έναν άνθρωπο να
πετύχει κοινωνικά, όμως η συσσώρευση μικροειδήσεων δεν αφορά τη σωστή
κατεύθυνση.
Το να διαβάζει κανείς ειδήσεις επιζητώντας να κατανοήσει τον κόσμο είναι χειρότερο από το να μη διαβάζει τίποτε.
Και κάτι ακόμη καλύτερο: αποκοπείτε εντελώς από την καθημερινή
κατανάλωση ειδήσεων. Αντί να καταβροχθίζετε φανταχτερούς τίτλους
ειδήσεων, διαβάστε βιβλία και έντυπα που ενθαρρύνουν το στοχασμό.
Ashvini Ray «Body Close Ups»
No 4 – Οι ειδήσεις είναι τοξικές για το σώμα μας
Οι ειδήσεις προκαλούν διαρκή διέγερση του μεταιχμιακού συστήματος.
Πρόκειται για ιστορίες που προκαλούν πανικό προτρέποντας την
απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων γλυκοκορτικοειδών (κορτιζόλης). Η
κατάσταση αυτή ευθύνεται για την απορύθμιση του ανοσοποιητικού
συστήματος και περιορίζει την απελευθέρωση των αυξητικών ορμονών. Με
άλλα λόγια, το σώμα σας βρίσκεται σε μια κατάσταση χρόνιου στρες. Τα
υψηλά επίπεδα γλυκοκορτικοειδών ευθύνονται για πεπτικές διαταρραχές,
μειωμένη ανάπτυξη (των κυττάρων, των μαλλιών, των οστών), νευρικότητα
και ευπάθεια στις λοιμώξεις. Οι καταναλωτές ειδήσεων θέτουν σε κίνδυνο τη σωματική τους υγεία.
Άλλες πιθανές παρενέργειες της κατανάλωσης ειδήσεων συμπεριλαμβώνουν το
φόβο, την επιθετικότητα, τη στενοκεφαλιά και την απευαισθητοποίηση.
«Newspapers», Stanley Cubrick
No 5 – Οι ειδήσεις αυξάνουν σημαντικά τα νοητικά σφάλματα
Οι ειδήσεις τρέφουν τη μητέρα όλων των νοητικών σφαλμάτων: τη μεροληψία της επιβεβαίωσης.
Αυτομάτως, επιλέγουμε να αγνοούμε συστηματικά όσα στοιχεία αντικρούουν
τις προκαθορισμένες αντιλήψεις μας υπέρ των στοιχείων εκείνων που τις
επιβεβαιώνουν. Ή με τα λόγια του Warren Buffett: «Τα ανθρώπινα όντα
καταφέρνουν να ερμηνεύουν κάθε νέα πληροφορία με τον καλύτερο τρόπο,
έτσι ώστε τα προηγούμενα συμπεράσματά τους να διατηρούνται ακέραια.»
Πρόκειται για τη μεροληψία της επιβεβαίωσης. Η κατανάλωση ειδήσεων,
ειδικά όταν πρόκειται για προσαρμοσμένη πρόσληψη ειδήσεων, επιδεινώνει
αυτό το ανθρώπινο ελάττωμα. Ως αποτέλεσμα, περιφερόμαστε σε ένα νέφος
φαινομενικά επιβεβαιωμένων δεδομένων – ακόμα κι όταν οι θεωρίες μας για
τον κόσμο και τους εαυτούς μας αποδεικνύονται λανθασμένες. Γινόμαστε
επιρρεπείς στην υπέρμετρη αυτοπεποίθηση, διακινδυνεύουμε με ηλίθιο τρόπο
και κρίνουμε λανθασμένα τις ευκαιρίες που μας παρουσιάζονται.
Οι ειδήσεις δεν τρέφουν μόνο τη μεροληψία της επιβεβαίωσης, αλλά επιδεινώνουν επίσης άλλο ένα νοητικό σφάλμα: την αφηγηματική μεροληψία.
Οι εγκέφαλοί μας λιμπίζονται τις ιστορίες εκείνες που «έχουν νόημα» –
ακόμα και αν δεν ανταποκρίνονται στ’ αλήθεια στην πραγματικότητα. Και οι
δημοσιογραφικοί οργανισμοί χαίρονται να μας πασάρουν τέτοιες πλαστές
ιστορίες. Αντί απλώς να αναφερθούν στην πτώση κατά 2% του χρηματιστηρίου
(ή την αύξηση των μετοχών του), οι τηλεοπτικές ειδήσεις εκπέμπουν με
βεβαιότητα ότι «η πτώση του χρηματιστηρίου κατά 2% οφείλεται στον
παράγοντα x». Αυτός ο παράγοντας x, θα μπορούσε να αφορά την πρόγνωση
των τραπεζικών κερδών, φόβους για την πορεία του ευρώ, στατιστικά
στοιχεία μισθοδοσίας για μη γεωργικές επιχειρήσεις, μία κρατική απόφαση,
μία τρομοκρατική επίθεση στη Μαδρίτη, μια απεργία των σιδηροδρόμων στη
Νέα Υόρκη, μια χειραψία μεταξύ προέδρων, επί της ουσίας οτιδήποτε.
Αυτό
μου θυμίζει το γυμνάσιο. Το βιβλίο της ιστορίας παρέθετε επτά αιτίες
(όχι έξι, ούτε οκτώ) που οδήγησαν στην έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης.
Γεγονός όμως είναι ότι δε γνωρίζουμε τι προκάλεσε τη Γαλλική Επανάσταση.
Και κατά το κυριότερο, γιατί έλαβε χώρα ειδικά το 1789. Όπως επίσης δε
γνωρίζουμε γιατί το χρηματιστήριο κινείται όπως κινείται. Οι παράγοντες
που εμπεριέχονται στις μεταβολές αυτές είναι πάρα πολλοί. Δε γνωρίζουμε
για ποιό λόγο ξεσπά ένας πόλεμος, πως καταλήγουμε σε ένα τεχνολογικό
επίτευγμα ή γιατί παρουσιάζονται άλματα στην τιμή του πετρελαίου. Κάθε
δημοσιογράφος που αρθρογραφεί πως «η πτώση του χρηματιστηρίου κατά 2%
οφείλεται στον παράγοντα x» ή ότι «η εταιρεία τάδε χρεωκόπησε λόγω του
παράγοντα y» δεν είναι παρά ένας ανόητος. Φυσικά, ο παράγοντας x
ενδέχεται όντως να επέδρασε κατά περιστασιακό τρόπο, αλλά δεν παύει να
αποτελεί ένα μη εξακριβωμένο γεγονός, καθώς πολλά άλλα μπορεί να
επέδρασαν με πολύ ουσιαστικότερο τρόπο. Σε μεγάλο βαθμό, οι ειδήσεις δεν
αποτελούνται από τίποτε άλλο παρά ιστορίες και ανέκδοτα που καταλήγουν
να υποκαθιστούν κάθε έννοια συνεκτικής ανάλυσης. Έχω μπουχτίσει με
αυτούς του φτηνούς τρόπους «επεξήγησης» του κόσμου. Είναι απαράδεχτοι.
Είναι παράλογοι. Αποτελούν μια παραποίηση του κόσμου. Κι αρνούμαι να
τους επιτρέψω να μολύνουν τη σκέψη μου.
«Ο Στοχαστής» (λεπτομέρεια) – γλυπτό του Auguste Rodin, 1881
Νo 6 – Οι ειδήσεις παρεμποδίζουν την ικανότητα σκέψης
Η
σκέψη προϋποθέτει συγκέντρωση. Η αυτοσυγκέντρωση προϋποθέτει συνέχεια
χρόνου. Οι ειδήσεις μοιάζουν με μετακινούμενες ελεύθερες ρίζες που
παρεμβαίνουν στη διαδικασία της καθαρής σκέψης. Οι ειδήσεις
κατασκευάζονται με τρόπο τέτοιο ώστε να διακόπτουν κάθε άλλη
δραστηριότητα. Μοιάζουν με ιούς που αποσπούν την προσοχή μας από την
αρχική μας πρόθεση. Η παράγραφος αυτή όμως δεν αφορά την κλοπή του
χρόνου (βλ. σχετικά παρακάτω στο σημείο 8). Αφορά την αδυναμία να
σκεφτεί κανείς καθαρά, επειδή εκτέθηκε σε μία διασπαστική ροή ασήμαντων
πληροφοριών.
Οι ειδήσεις μας μετατρέπουν σε επιπόλαιους διανοητές. Υπάρχει όμως και κάτι χειρότερο από αυτό. Οι ειδήσεις επιδρούν σοβαρά στη μνήμη.
Υπάρχουν
δύο είδη μνήμης. Η χωρητικότητα μνήμης μεγάλης εμβέλειας είναι επί της
ουσίας απεριόριστη, όμως η ενεργός μνήμη περιορίζεται σε ένα ελάχιστο
όγκο ολισθηρών δεδομένων (προσπαθείστε να επαναλάβετε ένα δεκαψήφιο
αριθμό τηλεφώνου ενώ τον έχετε μόλις ακούσει για πρώτη φορά). Η δίοδος
πρόσβασης στην ενεργό μνήμη, αλλά και τη μνήμη μεγάλης εμβέλειας δεν
αποτελεί παρά ένα ελάχιστο σημείο εισόδου στον εγκέφαλο, κι όμως
οτιδήποτε επιθυμείς να κατανοήσεις οφείλει να διαβεί το σημείο αυτό. Αν η
δίοδος αυτή αποδιοργανωθεί, δεν μπορεί να γίνει τίποτε. Επειδή οι
ειδήσεις επιδρούν διασπαστικά στη διαδικασία συγκέντρωσης, αποδυναμώνουν
με ενεργό τρόπο τη δυνατότητα κατανόησης γεγονότων. Δεν μπορείς να
επισκεφτείς το Παρίσι για μία ώρα, ούτε να διασχίσεις βιαστικά το
Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης μέσα σε δύο λεπτά. Γιατί όχι; Επειδή ο
εγκέφαλος χρειάζεται κάποιο χρόνο ενεργοποίησης. Για να μπορέσει κανείς
να αυξήσει τη συγκέντρωσή του χρειάζονται τουλάχιστον 10 λεπτά
αδιάλειπτης ανάγνωσης. Με λιγότερο χρόνο, ο εγκέφαλός σας θα
επεξεργαστεί την όποια πληροφορία επιφανειακά και μόλις που θα καταφέρει
να αποθηκεύσει κάτι. Οι ειδήσεις μοιάζουν με τον αέρα που σας φυσά το
μάγουλο. Ρωτήστε τον εαυτό σας: Ποιές ήταν οι δέκα βασικές ειδήσεις του
προηγούμενου μήνα (που δεν ακούγονται ως είδηση σήμερα); Αν δυσκολεύεστε
να θυμηθείτε, δεν είστε οι μόνοι. Γιατί να επιδιώκετε την κατανάλωση
ενός είδους που δεν έχει τίποτε να προσφέρει στο σώμα των γνώσεών σας;
Η επίδραση των ηλεκτρονικών δημοσιευμάτων είναι ακόμα χειρότερη. Σύμφωνα με μία μελέτη1
του 2001, δύο ερευνητές από τον Καναδά απέδειξαν ότι η δυνατότητα
κατανόησης μειώνεται καθώς ο αριθμός των υπερσυνδέσμων (hyperlinks) ενός
εγγράφου αυξάνεται. Γιατί; Επειδή, όπου εμφανίζεται κάποιος σύνδεσμος, ο
εγκέφαλός σας χρειάζεται να προχωρήσει τουλάχιστον σε μία επιλογή για
το αν θα πατήσει το ανάλογο πλήκτρο ή όχι, πράγμα από μόνο του
διασπαστικό.
Εάν
όσοι καταναλώνουν ειδήσεις καθιστούν τους εαυτούς τους θύματα μιας
ασυναφούς διαδικασίας, τότε όσοι καταναλώνουν ειδήσεις με ηλεκτρονικό
τρόπο, μετατρέπονται σε ακόμη μεγαλύτερα θύματα. Οι ειδήσεις αποτελούν
ένα σύστημα διακοπής. Αδράττουν την προσοχή σας προκειμένου να
δημιουργήσουν χάος. Δεν προκαλούν μόνο έλλειψη γλυκόζης στην κυκλοφορία
του αίματος, καθώς οι περισπασμοί που δημιουργούν αποτελούν το
μεγαλύτερο εμπόδιο στην καθαρή σκέψη.
Εικονογράφηση του Olaf Hajek για το περιοδικό Science News
No 7 – Οι ειδήσεις αλλάζουν τη δομή του εγκεφάλου μας
Οι
ειδήσεις λειτουργούν σα ναρκωτικό. Καθώς οι ιστορίες εξελίσσονται,
είναι φυσικό να θέλουμε να μάθουμε πως θα εξελιχθούν. Με μερικές
εκατοντάδες αυθαίρετους τίτλους ειδήσεων στο κεφάλι μας, η λαχτάρα αυτή
γίνεται όλο και πιο ακαταμάχητη και δυσκολευόμαστε να την αγνοήσουμε.
Γιατί
αποκτούμε εξάρτηση στις ειδήσεις; Μόλις συνηθίσεις να ελέγχεις για νέες
ειδήσεις, αναγκάζεσαι να τις ελέγχεις όλο και πιο συχνά. Η προσοχή μας
στρέφεται προς μία γρήγορη ροή έκτακτων ειδήσεων και καταλήγουμε να
επιζητούμε όλο και περισσότερες πληροφορίες. Η κατάσταση αυτή σχετίζεται
με μια διαδικασία που ονομάζεται «μακροπρόθεσμη ενδυνάμωση» (long-term
potentiation ή LTP) και τους νευροδιαβιβαστές επιβράβευσης του
εγκεφάλου. Οι εξαρτημένοι αναζητούν όλο και περισσότερη εξαρτητική ουσία
προκειμένου να «φτιαχτούν», επειδή χρειάζονται μεγαλύτερη διέγερση από
τους μη εξαρτημένους ώστε να επιτύχουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο
επιβράβευσης. Εάν στρέψετε την προσοχή σας σε άλλα πράγματα – όπως η
λογοτεχνία, η επιστήμη, η τέχνη, η ιστορία, το μαγείρεμα, η φροντίδα των
κατοικίδιων σας, οτιδήποτε – θα αποκτήσετε μεγαλύτερη δυνατότητα
συγκέντρωσης στις δραστηριότητες αυτές. Με αυτό τον τρόπο λειτουργεί ο
εγκέφαλος.
Οι
επιστήμονες συνήθιζαν να πιστεύουν ότι ο εγκέφαλός μας, αυτές οι πυκνές
συνάψεις που δημιουργούνται ανάμεσα στα 100 δισεκατομμύρια νευρώνων
εντός των κρανίων μας, είχαν κατά μεγάλο βαθμό διαμορφωθεί μέχρι να
ενηλικιωθούμε. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Ο ανθρώπινος
εγκέφαλος παρουσιάζει υψηλή πλαστικότητα. Τα νευρικά κύτταρα συνηθίζουν
να καταλύουν τις παλιές εγκεφαλικές συνάψεις δημιουργώντας καινούργιες.
Κάθε φορά που προσαρμοζόμαστε σε ένα νέο πολιτισμικό φαινόμενο, της
κατανάλωσης ειδήσεων συμπεριλαμβανομένης, καταλήγουμε μια διαφορετική
εγκεφαλική δομή. Η προσαρμογή στις ειδήσεις συμβαίνει σε βιολογικό
επίπεδο. Οι ειδήσεις μας αναπρογραμματίζουν. Αυτό σημαίνει ότι ο
εγκέφαλός μας λειτουργεί διαφορετικά ακόμα κι όταν δεν καταναλώνουμε
ειδήσεις. Κι αυτό είναι επικίνδυνο.
Όσο
περισσότερες ειδήσεις καταναλώνουμε, τόσο περισσότερο εξασκούμε τα
νευρωνικά κυκλώματα που εξειδικεύονται στην περιληπτική ανάγνωση και την
ταυτόχρονη εκτέλεση πολλών ενεργειών, ενώ παράλληλα αγνοούμε όσα
κυκλώματα δραστηριοποιούνται κατά τη βαθιά κατανόηση κειμένων και τον
εμβριθή αναστοχασμό.
Οι
περισσότεροι καταναλωτές ειδήσεων – ακόμα και αν κάποτε ήταν
ενθουσιώδεις αναγνώστες βιβλίων – έχουν χάσει την ικανότητά τους να
διαβάζουν και να αφομοιώνουν μακροσκελή άρθρα και βιβλία. Μετά από
τέσσερις, πέντε σελίδες κουράζονται, η ικανότητά τους για συγκέντρωση
μειώνεται, νιώθουν ανησυχία. Η κατάσταση αυτή δεν οφείλεται στην ηλικία
τους ή στο επαχθές τους πρόγραμμα. Οφείλεται στις αλλαγές της δομής του
εγκεφάλου τους. Με τα λόγια του καθηγητή Michael Merzenich (Πανεπιστήμιο
της Καλιφόρνια στο Σαν Φραντζίσκο), έναν πρωτοπόρο επιστήμονα στον
τομέα της νευροπλαστικής: «Εκπαιδεύουμε τους εγκεφάλους μας ώστε να χαρίζουν την προσοχή τους στις αηδίες.»
Η
εις βάθος ανάγνωση είναι ίδια κι απαράλλαχτη με τη διαδικασία της
περισυλλογής. Κάθε φορά που καταναλώνετε ειδήσεις, η δομή του εγκεφάλου
σας αλλάζει. Αυτό σημαίνει ότι οι αλλαγές είναι το αποτέλεσμα της
σκέψης. Η επανάκτηση της ικανότητας για συγκέντρωση και στοχασμό δε θα
χρειαστεί τίποτε λιγότερο από μία ριζοσπαστική διατροφή ελεύθερη
ειδήσεων.
«Ο Άγ. Γεώργιος & ο Δράκος»: παράσταση κουκλοθεάτρου στο Παρίσι – φωτογραφία του Alfred Eisenstaedt, 1963
No 8 – Οι ειδήσεις κοστίζουν [σε χρόνο και χρήμα]
Οι ειδήσεις σημαίνουν χάσιμο χρόνου. Προϋποθέτουν υψηλές δαπάνες.
Οι
ειδήσεις επιβαρύνουν την παραγωγικότητα με τρεις τρόπους. Πρώτον,
υπολογίστε το χρόνο που αναλώνεται στις ειδήσεις. Πρόκειται για το χρόνο
που ξοδεύετε για να διαβάσετε, ν’ ακούσετε ή να παρακολουθήσετε τις
ειδήσεις.
Δεύτερον,
υπολογίστε το χρόνο που απαιτείται για να επανεστιάσετε – ή αλλιώς το
κόστος εναλλαγής. Πρόκειται για το χρόνο που δαπανάτε καθώς προσπαθείτε
να επιστρέψετε στην προηγούμενη δραστηριότητά σας, προτού τη διακόψετε
για τις ειδήσεις. Χρειάζεται να οργανώσετε ξανά τη σκέψη σας. Τί είχατε
σκοπό να κάνετε; Κάθε φορά που διακόπτετε την εργασία σας για να
ελέγξετε τις ειδήσεις, σπαταλάτε όλο και περισσότερο χρόνο για
επαναπροσανατολισμό.
Τρίτον,
οι ειδήσεις εξακολουθούν να αποσπούν την προσοχή μας ακόμα και ώρες
μετά την αφομοίωση των καυτών ζητημάτων της ημέρας. Οι ιστορίες και οι
εικόνες που προβάλλονται στις ειδήσεις ενδέχεται να συνεχίσουν να
ξεπηδάνε στο νου σας ώρες, μερικές φορές ακόμα και μέρες μετά,
διακόπτοντας διαρκώς τον ειρμό των σκέψεών σας. Γιατί να επιδιώκετε να
κάνετε κάτι τέτοιο στον εαυτό σας;
Αν
διαβάζετε την εφημερίδα για 15 λεπτά κάθε πρωί και μετά παρακολουθήσετε
τις ειδήσεις για άλλα 15 λεπτά κατά τη διάρκεια του γεύματος και 15
λεπτά επιπλέον πριν πάτε για ύπνο, θα έχετε δαπανήσει σημαντικό χρόνο.
Στη συνέχεια, προσθέστε άλλα πέντε λεπτά κάθε τόσο ενώ εργάζεστε, καθώς
και το χρόνο που δαπανάτε σε περισπασμούς και επανεστίαση. Θα έχετε
χάσει παραγωγικό χρόνο, ο οποίος ισούται με διάστημα περίπου μισής μέρας ανά εβδομάδα τουλάχιστον. Μισή μέρα για τί ακριβώς;
Σε
ένα παγκόσμιο επίπεδο, η απώλεια της εν δυνάμει παραγωγικότητας είναι
κολοσσιαία. Πάρτε για παράδειγμα τις τρομοκρατικές επιθέσεις του 2008
στη Μουμπάη2,
όπου οι τρομοκράτες δολοφόνησαν 200 ανθρώπους σε μία πράξη τρομακτικής
επιδειξιομανίας. Φανταστείτε ότι περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι
αφιέρωσε το χρόνο του, κατά μέσο όρο μία ώρα ανά άτομο, εστιάζοντας την
προσοχή τους στην τραγωδία της Μουμπάη: βλέποντας ειδήσεις, ακούγοντας
κάποιο από τα συνήθη τηλεοπτικά πρόσωπα, αναλογιζόμενοι το γεγονός. Ο
αριθμός δεν αποτελεί παρά εικασία, όμως η εικασία αυτή δεν απέχει
καθόλου απ’ την αλήθεια. Μόνο στην Ινδία, ζουν ένα δισεκατομμύριο
άνθρωποι. Πολλοί από αυτούς πέρασαν μέρες ολόκληρες παρακολουθώντας [τις
ειδήσεις για] το δράμα. Ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι να παρακολουθούν
επί μία ώρα σημαίνει ένα εκατομμύριο ώρες, αριθμός που αναλογεί σε
περισσότερο από 100.000 χρόνια. Ο παγκόσμιος μέσος όρος του προσδόκιμου
επιβίωσης σήμερα αναλογεί στα 66 χρόνια. Έτσι, η κατανάλωση ειδήσεων
κατάπιε περίπου 2.000 ζωές. Πρόκειται για έναν αριθμό πολύ μεγαλύτερο
από τον αριθμό των ανθρώπων που δολοφονήθηκαν. Κατά μία έννοια, οι
παρουσιαστές των δελτίων ειδήσεων μετατράπηκαν σε απρόθυμους συνεργάτες
των τρομοκρατών. Και τουλάχιστον οι επιθέσεις στη Μουμπάη αφορούσαν ένα
γεγονός που επέδρασε με πραγματικό τρόπο στις ζωές των ανθρώπων.
Κοιτάξτε όμως πόσες ώρες χάθηκαν με το θάνατο του Michael Jackson – οι
ανάλογες ιστορίες ήταν άνευ ουσιαστικού περιεχομένου και δαπανήθηκαν
εκατομμύρια ωρών.
Η
πληροφορία δεν αποτελεί πλέον ένα σπάνια αγαθό. Η προσήλωση όμως ναι.
Γιατί να τη χαρίζουμε έτσι εύκολα; Όταν πρόκειται για τα χρήματά σας,
την υπόληψή σας ή την υγεία σας είστε λιγότερο ανεύθυνοι. Γιατί
προδίδετε το νου σας;
Κατάργηση των φυλετικών διαχωρισμών στα λεωφορεία: Rosa Parks
No 9 – Οι ειδήσεις διαρρηγνύουν τη σχέση ανάμεσα στην υπόληψη και το επίτευγμα
Η
υπόληψη αφορά τρόπους με τους οποίους συνεργάζονται οι άνθρωποι μιας
κοινωνίας. Κατά το παρελθόν, η υπόληψη ενός ανθρώπου συνδεόταν άμεσα με
τα κατορθώματά του. Έβλεπες ότι ένα μέλος της φυλής σου σκότωσε μονάχο
μία τίγρη και διέδιδες παντού τα νέα για τη γενναιότητά του.
Με
την έλευση των μαζικά παραγόμενων ειδήσεων, εισήλθε στις κοινωνίες μας η
παράξενη έννοια της «διασημότητας». Η διασημότητα λειτουργεί
παραπλανητικά, διότι γενικά οι άνθρωποι γίνονται διάσημοι για λόγους
άσχετους προς τις ζωές μας. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης καθιστούν
διάσημους τους αστέρες του κινηματογράφου και τους παρουσιαστές ή τις
παρουσιάστριες ειδήσεων δίχως επαρκή λόγο. Οι ειδήσεις διαρρηγνύουν τη
σχέση ανάμεσα στην υπόληψη και το επίτευγμα. Η τραγωδία είναι ότι οι
διασημότητες της ποπ δεν αφήνουν περιθώρια για ανάδειξη των επιτευγμάτων
όσων συνεισφέρουν πραγματικά.
No 10 – Οι ειδήσεις παράγονται από δημοσιογράφους
Οι
καλοί επαγγελματίες δημοσιογράφοι δαπανούν χρόνο για τις ιστορίες τους,
ταυτοποιούν τα περιστατικά και προσπαθούν να αναλογιστούν τα πράγματα
ενδελεχώς. Αλλά όπως συμβαίνει και σε κάθε άλλο επάγγελμα, η
δημοσιογραφία διαθέτει και μερικούς ανεπαρκείς, μεροληπτικούς
επαγγελματίες που δε διαθέτουν το χρόνο – ή την ικανότητα – να αναλύουν
εις βάθος. Ίσως να μην είστε σε θέση να εντοπίσετε τη διαφορά ανάμεσα σε
ένα τέλειο επαγγελματικό ρεπορτάζ και ένα βιαστικό, επιπόλαιο άρθρο που
πληρώνεται με το κομμάτι και γράφεται από ένα γραφιά με προσωπικά
συμφέροντα. Και τα δύο μοιάζουν με ειδήσεις.
Η
δική μου εκτίμηση είναι ότι: λιγότερο από το 10% των ειδήσεων είναι
πρωτότυπες. Λιγότερο από 1% είναι αποτέλεσμα πραγματικής έρευνας. Και
μόλις μία φορά κάθε 50 χρόνια αποκαλύπτουν οι δημοσιογράφοι ένα
Watergate3.
Πολλοί δημοσιογράφοι καταλήγουν σε μια συρραφή ειδήσεων βασισμένοι σε
αναφορές άλλων ανθρώπων, στην κοινή λογική, σε επιπόλαιες συλλογιστικές
και ό,τι άλλο μπορούν να ανακαλύψουν στο διαδίκτυο. Ορισμένοι ρεπόρτερ
αντιγράφουν ο ένας τον άλλο ή αναφέρονται σε παλαιότερες δημοσιεύσεις,
δίχως απαραιτήτως να καταφέρνουν να συλλάβουν τη διασύνδεση ανάμεσα σε
όσα αναφερούν. Η αντιγραφή και η αντιγραφή αντιγράφων πολλαπλασιάζει τα
σφάλματα κάθε ιστορίας, αλλά και τη διασύνδεσή τους.
Το πουλί ντόντο – ένα εξαφανισμένο είδος
No 11 – Τα ειδησεογραφικά γεγονότα είναι κάποιες φορές λανθασμένα, οι δημοσιογραφικές προβλέψεις πάντοτε
Μερικές
φορές, τα ειδησεογραφικά γεγονότα είναι απλώς λανθασμένα. Καθώς οι
μεγάλοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί έχουν μειώσει τους συντακτικούς
προϋπολογισμούς, η επαλήθευση των γεγονότων κατά τη διάρκεια της
ειδησεογραφικής διαδικασίας κινδυνεύει να απαληφθεί.
Το περιοδικό New Yorker
φημίζεται για τη διαδικασία που ακολουθεί στην επαλήθευση γεγονότων.
Σύμφωνα με μία ιστορία, κάθε φορά που σε ένα άρθρο αναφερόταν το Empire
State Building, κάποιος από το τμήμα επαλήθευσης έβγαινε έξω, ώστε να
εξακριβώσει στην κυριολεξία ότι το κτίριο εξακολουθεί να υφίσταται. Δε
γνωρίζω κατά πόσο η ιστορία αυτή είναι αληθής, αλλά βοηθά στην
επισήμανση ενός ζητήματος. Σήμερα, ο υπάλληλος που επαληθεύει γεγονότα
στις περισσότερες ειδησεογραφικές εταιρείες αποτελεί είδος υπό εξαφάνιση
(παρόλο που το συγκεκριμένο είδος εξακολουθεί να ευημερεί και ν’
ανθίζει στο New Yorker).
Πολλές
από τις ιστορίες που αναπαράγουν οι ειδήσεις συμπεριλαμβάνουν
προβλέψεις, αλλά η δυνατότητα μιας ακριβούς πρόβλεψης σε ένα σύνθετο
κόσμο είναι κάτι το αδύνατο. Συντριπτικά στοιχεία υποδεικνύουν ότι οι
προβλέψεις των δημοσιογράφων ή των ειδικών σε θέματα οικονομίας,
κοινωνικής ανάπτυξης, παγκόσμιων συγκρούσεων και τεχνολογίας είναι
συνήθως εντελώς λανθασμένες. Γιατί λοιπόν να καταναλώνουμε όλο αυτό το
σκουπιδαριό;
Προέβλεψαν
μήπως οι εφημερίδες τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, την Παγκόσμια
Οικονομική Ύφεση του 1929, τη σεξουαλική επανάσταση, την πτώση της
σοβιετικής αυτοκρατορίας, την ανάπτυξη του διαδικτύου, την αντίσταση στα
αντιβιοτικά, την πτώση του δείκτη γεννητικότητας στην Ευρώπη ή τη
συντριπτική αύξηση των περιστατικών κατάθλιψης; Ίσως ν’ ανακαλύψετε μία ή
δύο σωστές προβλέψεις σε έναν ωκεανό εκατομμυρίων λανθασμένων. Οι λανθασμένες προβλέψεις δεν είναι απλώς άχρηστες, είναι επιβλαβείς.
Προκειμένου
να αυξηθεί η ακρίβεια των προβλέψεών σας, αφήστε τις ειδήσεις στην άκρη
και ρίξτε τα ζάρια ή αν σας αρέσει να αναλύετε τα πράγματα εις βάθος,
διαβάστε βιβλία και υψηλά καταρτισμένη αρθρογραφία, ώστε να κατανοήσετε
καλύτερα με ποιό τρόπο επιδρούν [στις κοινωνίες] οι αόρατοι δημιουργοί
του κόσμου αυτού.
No 12 – Οι ειδήσεις επιδιώκουν το χειρισμό μας
Το
εξελικτικό μας παρελθόν, μας έχει εξοπλίσει με έναν καλό ανιχνευτή
σαχλαμάρας κατά τη διάρκεια αλληλεπιδράσεων πρόσωπο με πρόσωπο. Αυτόματα
αξιοποιούμε πολλά στοιχεία προκειμένου να εντοπίσουμε τη
χειριστικότητα, στοιχεία που υπερβαίνουν τα λεκτικά μηνύματα και
συμπεριλαμβάνουν τις χειρονομίες, τις εκφράσεις του προσώπου και τα
σημάδια νευρικότητας όπως οι ιδρωμένες παλάμες, το κοκκίνισμα και η
μυρωδιά του σώματος. Ζώντας σε μικρές ομάδες ανθρώπων, γνωρίζαμε σχεδόν
πάντοτε το παρασκήνιο πίσω από κάθε αγγελιοφόρο. Η πληροφορία
συνοδευόταν πάντα από ένα πλούσιο σύνολο μετα-δεδομένων. Σήμερα, ακόμα
και οι πιο συνειδητοί αναγνώστες ανακαλύπτουν ότι το να ξεχωρίσουν οι
αμερόληπτες ιστορίες από εκείνες που υποστηρίζουν μία συγκεκριμένη
ιδιωτική ατζέντα είναι δύσκολο και κοστίζει σε ενέργεια. Γιατί να
υπομείνετε κάτι τέτοιο;
Ιστορίες
επιλέγονται ή προσαρμόζονται ώστε να ευχαριστούν τους διαφημιστές
(διαφημιστική μεροληψία) ή τους ιδιοκτήτες των μέσων μαζικής ενημέρωσης
(εταιρική μεροληψία), ενώ κάθε όμιλος μέσων μαζικής ενημέρωσης έχει μια
τάση να αναφέρεται σε όλα όσα αναφέρονται όλοι οι υπόλοιποι,
αποφεύγοντας όσες ιστορίες θα μπορούσαν θίξουν κάποιους (μεροληψία του
κυρίαρχου ρεύματος).
Η
βιομηχανία δημοσίων σχέσεων έχει την ίδια έκταση με τη βιομηχανία μέσων
μαζικής ενημέρωσης – γεγονός που αποτελεί την καλύτερη απόδειξη ότι οι
δημοσιογράφοι και οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί μπορούν να χειραγωγηθούν
ή τουλάχιστον να επηρεαστούν ή να μεταπειστούν αναλόγως. Οι εταιρείες,
οι ομάδες ειδικού ενδιαφέροντος και άλλοι οργανισμοί δε θα διέθεταν
τέτοια τεράστια ποσά για δημόσιες σχέσεις αν δεν έφερναν αποτέλεσμα. Αν
όλοι αυτοί είναι σε θέση να χειραγωγήσουν τους δημοσιογράφους προς
όφελός τους, οι οποίοι διαθέτουν έναν έμφυτο σκεπτικισμό ως προς τους
ισχυρούς οργανισμούς, τί σας κάνει να πιστεύετε ότι εσείς θα μπορέσετε
να εντοπίσετε μια απόπειρα εξαπάτησής σας;
Πάρτε
ως παράδειγμα την ιστορία της νοσοκόμας Nayirah. Η Nayirah ήταν ένα
δεκαπεντάχρονο κορίτσι από το Κουβέιτ που κατέθεσε στο Κογκρέσσο των
Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη διάρκεια της περιόδου πριν τον Πόλεμο στον
Κόλπο το 1991. Ισχυρίστηκε ότι υπήρξε μάρτυρας της δολοφονίας βρεφών από
ιρακινούς στρατιώτες στο Κουβέιτ. Σχεδόν κάθε οργανισμός δημοσιογραφίας
παρείχε κάλυψη της ιστορίας αυτής. Το κοινό στις ΗΠΑ ήταν εξαγριωμένο,
γεγονός που ενθάρρυνε το κογκρέσο να δώσει έγκριση για πόλεμο. Η
μαρτυρία της, την οποία κάθε ειδησεογραφικό πρακτορείο θεώρησε αξιόπιστη
την περίοδο εκείνη, έχει καταχωρηθεί πλέον ως προπαγάνδα εν καιρώ
πολέμου.
Η
δημοσιογραφία διαμορφώνει μια κοινή εικόνα του κόσμου και ένα κοινό
σύνολο αφηγήσεων για την επεξεργασία του. Ορίζει το δημόσιο διάλογο. Ένα
λεπτό όμως: θέλουμε πραγματικά να είναι οι δημοσιογράφοι αυτοί που
ορίζουν τι αφορά το δημόσιο διάλογο και τι όχι; Πιστεύω ότι αν ο
δημόσιος διάλογος ορίζεται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης θα έχουμε μια
κακή δημοκρατία.
«Tom Leyshon Watching the News» – φωτογραφία του Mike Berry, 1958
No 13 – Οι ειδήσεις μας παθητικοποιούν
Οι
ειδησεογραφικές ιστορίες αφορούν στη συντριπτική πλειοψηφία τους
ζητήματα πέραν της δυνατότητας επιρροής σας. Αυτό παγιδεύει τους
αναγνώστες σε μια μοιρολατρική θεώρηση του κόσμου.
Συγκρίνετε
την κατάσταση αυτή με το παρελθόν των προγόνων μας, όπου μπορούσατε να
αλληλεπιδράσετε ως προς σχεδόν οτιδήποτε πληροφορούσασταν. Το εξελικτικό
μας παρελθόν μας προετοίμασε έτσι ώστε να μπορούμε να ενεργούμε ως προς
τις πληροφορίες που δεχόμαστε, η καθημερινή επανάληψη των ειδήσεων όμως
αφορά γεγονότα για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε κι έτσι
παθητικοποιούμαστε. Απομυζούν την ενέργειά μας. Μας αποκαρδιώνουν μέχρι
να υιοθετήσουμε μία απαισιόδοξη, απευσθαιτοποιημένη, σαρκαστική και
μοιρολατρική οπτική.
Όταν
ο ανθρώπινος εγκέφαλος δέχεται έναν καταιγισμό αμφίσημων πληροφοριών
δίχως να είναι σε θέση να ενεργήσει ως προς τις πληροφορίες αυτές,
μπορεί να αντιδράσει με παθητικότητα και με μια αίσθηση θυματοποίησης. Ο
επιστημονικός όρος είναι επίκτητη αίσθηση αδυναμίας. Ίσως ν’
ακουστεί υπερβολικό, αλλά δεν θα εκπλησσόμουν εάν μάθαινα ότι η
κατανάλωση ειδήσεων σχετίζεται – τουλάχιστον σε ένα βαθμό – με την τόσο
διαδεδομένη ασθένεια της κατάθλιψης. Ειδομένη σε επίπεδο
χρονοδιαγράμματος, η διάδοση της κατάθλιψης συμπίπτει σχεδόν απόλυτα με
την ανάπτυξη και το μέστωμα των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ίσως να
πρόκειται για σύμπτωση ή ίσως η συνεχής παρέλαση ειδήσεων για φωτιές,
λιμούς, καταποντισμούς κι αποτυχίες να επιδεινώνει την κατάθλιψη, ακόμα
κι αν αυτές οι θλιβερές αναφορές αφορούν μακρυνούς τόπους.
Νο 14 – Οι ειδήσεις δίνουν την ψευδαίσθηση του ενδιαφέροντος
Η Kathleen Norris (παρόλο που δε συμφωνώ με τις περισσότερες ιδέες της) το έχει εκφράσει καλύτερα: «Ίσως
να πιστεύουμε ότι εξακολουθούμε να νοιαζόμαστε, καθώς το βλέμμα μας
περιφέρεται από τον παρουσιαστή ειδήσεων που περιγράφει την τελευταία
αγριότητα στη βαθμολογία των ομάδων μπάσκετ, ενώ οι τιμές των μετοχών
στις αγορές διατρέχουν το κάτω μέρος της οθόνης. Όμως ο ακατάπαυστος
βομβαρδισμός μας με εικόνες κι απεραντολογίες μας καθιστά αδιαπέραστους
έναντι κάθε αίσθησης συμπόνοιας.»
Οι
ειδήσεις χτίζουν μια έντονη αίσθηση παγκοσμιότητας. Είμαστε όλοι μας
πολίτες του κόσμου αυτού. Είμαστε όλοι συνδεδεμένοι. Ο πλανήτης είναι
ένα παγκόσμιο χωριό. Τραγουδάμε «εμείς είμαστε ο κόσμος» και ανεμίζουμε
τους αναμμένους αναπτήρες μας σε πλήρη αρμονία με χιλιάδες άλλους. Κάτι
που μας χαρίζει μια λαμπερή, ασαφή αίσθηση της ψευδαίσθησης ενός
ενδιαφέροντος δίχως να μας βοηθά να καταφέρουμε το οτιδήποτε. Η σαγήνη
όσων περιστατικών υποδηλώνουν παγκόσμια αδερφοσύνη μοιάζει με γιγαντιαία
χείμερα. Γεγονός είναι ότι η κατανάλωση ειδήσεων δε μας βοηθά να
συνδεθούμε περισσότερο με τους άλλους. Συνδεόμαστε κάθε φορά που
αλληλεπιδρούμε ή συναλλασόμαστε.
Κεραμίστρια στην Kabylia/ Όρη Aures
No 15 – Οι ειδήσεις σκοτώνουν τη δημιουργικότητα
Όσα
γνωρίζουμε περιορίζουν τη δημιουργικότητά μας. Αυτός είναι ένας από
τους λόγους που οι μαθηματικοί, οι λογοτέχνες, οι συνθέτες και οι
επιχειρηματίες παράγουν συχνά τα πιο δημιουργικά έργα τους σε νεαρή
ηλικία. Είναι ανυποψίαστοι για όσα έχουν δοκιμαστεί παλιότερα. Οι
εγκέφαλοί τους καταλαμβάνουν έναν εκτεταμένο, μη κατειλημένο χώρο, ο
οποίος τους ενθαρρύνει να ανακαλύψουν και να εμβαθύνουν σε καινοτόμες
ιδέες.
Δε
γνωρίζω ούτε ένα πραγματικά δημιουργικό άνθρωπο που να είναι
εξαρτημένος με τις ειδήσεις – ούτε ένα συγγραφέα, ούτε ένα συνθέτη,
μαθηματικό, φυσικό, επιστήμονα, μουσικό, σχεδιαστή, αρχιτέκτονα ή
ζωγράφο. Από την άλλη πλευρά, γνωρίζω ένα σωρό κακοπροαίρετα, μη
δημιουργικά μυαλά που καταναλώνουν τις ειδήσεις σα ναρκωτικά.
Ως
φαινόμενο, οι ειδήσεις ενδέχεται να σκοτώνουν τη δημιουργικότητα
εξαιτίας ενός λόγου απλούστερου, τον οποίο κουβεντιάσαμε πρωτύτερα: της
αποδιοργάνωσης. Απλώς δεν μπορώ να φανταστώ την ύπαρξη καινοτόμων ιδεών
εκεί που κυριαρχεί μια συνεχόμενη ροή ειδήσεων. Αν θέλετε να επιστρέφετε στις παλιές λύσεις, τότε να διαβάζετε ειδήσεις. Αν επιζητάτε νέες λύσεις, μη διαβάζετε ειδήσεις.
Ηλικιωμένος άντρας στην Ιορδανία καθώς διαβάζει
Τι χρειάζεται να πράξουμε αντ’ αυτού
Αρνηθείτε τις ειδήσεις. Πάψτε να ασχολείστε. Κόψτε τις μονομιάς.
Καταστείστε
τις ειδήσεις όσο λιγότερο προσβάσιμες γίνεται. Καταργήστε τις εφαρμογές
ειδήσεων από το κινητό σας τηλέφωνο. Πουλήστε την τηλεόρασή σας.
Καταργείστε τη συνδρομή σας στις εφημερίδες. Μη συλλέγετε τις εφημερίδες
και τα περιοδικά που βρίσκετε τριγύρω, σε αεροδρόμια και τρένα. Μην
προγραμματίζετε το πρόγραμμα περιήγησης διαδικτύου ώστε να «ανοίγει» σε
κάποια ειδησεογραφική ιστοσελίδα. Επιλέξτε μια ιστοσελίδα με σταθερό
περιεχόμενο. Όσο πιο στάσιμη τόσο το καλύτερο. Σβήστε όλες τις
ειδησεογραφικές ιστοσελίδες από τη λίστα «αγαπημένων» του περιηγητή σας.
Σβήστε τα γραφικά στοιχεία που αφορούν ειδησεογραφία από την επιφάνεια
εργασίας σας.
Αν
θέλετε να συντηρήσετε την ψευδαίσθηση του «δεν έχασα τίποτε σημαντικό»,
προτείνω να ρίχνετε μια ματιά στη σύνοψη του Economist μια φορά την
εβδομάδα. Μην ξοδεύετε πάνω από πέντε λεπτά για τη διαδικασία αυτή.
Διαβάστε περιοδικά και βιβλία που εξηγούν τι συμβαίνει στον κόσμο – όπως
τα περιοδικά Science, Nature, The New Yorker, The Atlantic Monthly.
Στραφείτε σε περιοδικά που σας βοηθούν να προχωρήσετε σε συσχετισμούς
και δεν αποφεύγουν να παρουσιάζουν την πολυπλοκότητα της ζωής, ούτε
επιδιώκουν απλώς να σας ψυχαγωγήσουν. Ο κόσμος είναι περίπλοκος και δεν
υπάρχει τίποτε που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό. Έτσι, θα πρέπει να
επιλέγετε άρθρα και βιβλία που απεικονίζουν τη συμπλοκότητά του σε
έκταση και βάθος. Προσπαθείστε να διαβάζετε ένα βιβλίο την εβδομάδα.
Ακόμα καλύτερα δύο ή τρία. Η ιστορία ενδείκνυται. Η βιολογία επίσης. Και
η ψυχολογία. Με τον τρόπο αυτό θα μάθετε να κατανοείτε τους
υποκείμενους μηχανισμούς του κόσμου. Στραφείτε στη βαθύτητα αντί της
πλατύτητας. Απολαύστε ό,τι πραγματικά σας ενδιαφέρει. Διασκεδάστε
διαβάζοντας.
Η
πρώτη εβδομάδα θα είναι η πιο δύσκολη. Το να αποφασίσετε να μην
ενημερωθείτε για τις ειδήσεις, ενώ σκέφτεστε, γράφετε ή διαβάζετε
προϋποθέτει πειθαρχία. Αγωνίζεστε ενάντια σε μία ενσωματωμένη τάση του
εγκεφάλου σας. Αρχικά, θα νιώσετε αποκομμένοι ή ακόμα και κοινωνικά
απομονωμένοι. Κάθε μέρα θα μπαίνετε στον πειρασμό να διατρέξετε την
αγαπημένη σας ειδησεογραφική ιστοσελίδα. Μην το κάνετε. Παραμείνετε
πιστοί στην απόφασή σας να κόψετε την ενημέρωση των ειδήσεων με το
μαχαίρι. Συμπληρώστε 30 μέρες δίχως ειδήσεις. Μετά τις 30 μέρες, η
ανάγκη σας για ειδήσεις θα είναι πιο περιορισμένη. Θα ανακαλύψετε ότι
διαθέτετε περισσότερο χρόνο για συγκέντωση και κατανοείτε τον κόσμο
καλύτερα.
Μετά
από λίγο, θα συνειδητοποιήσετε ότι παρόλο που σε προσωπικό επίπεδο
έχετε κηρύξει πλήρη περιορισμό των ειδήσεων, δεν έχετε προσπεράσει – και
ούτε πρόκειται να προσπεράσετε – κανένα σημαντικό γεγονός. Αν κάποια
μορφή πληροφορίας είναι πραγματικά σημαντική για το επάγγελμά σας, την
εταιρεία σας, την οικογένειά σας ή την κοινότητα στην οποία ανήκετε, θα
την ακούσετε εγκαίρως – από τους φίλους και τις φίλες σας, την πεθερά
σας ή οποιονδήποτε άλλο συνομιλητή ή γνωστό σας. Όταν βρίσκεστε με
φίλους, ρωτήστε τους αν έχει συμβεί οτιδήποτε σημαντικό στον κόσμο κατά
το τελευταίο διάστημα. Η ερώτηση αυτή αποτελεί μια σπουδαία αφορμή για
την έναρξη μιας συζήτησης. Τις περισσότερες φορές, η απάντηση θα είναι:
«κι όμως, όχι».
Φοβόσαστε
μήπως ότι ζώντας τη ζωή σας δίχως να παρακολουθείτε τις ειδήσεις θα σας
μετατρέψει στους παρίες κάθε γιορτής; Λοιπόν μπορεί να μη γνωρίζετε ότι
η Lindsay Lohan μπήκε φυλακή, αλλά θα έχετε να μοιραστείτε πιο
ενδιαφέροντα γεγονότα – για το πολιτισμικό νόημα της τροφής που τρώτε ή
την ανακάλυψη εξωηλιακών πλανητών. Ποτέ να μην αποφεύγετε να
κουβεντιάσετε την ειδησεογραφική σας δίαιτα. Οι άλλοι άνθρωποι θα
γοητευτούν.
Η
ομάδα της εφημερίδας Washington Post που αποκάλυψε το σκάνδαλο
Watergate: Katherine Graham, Carl Bernstein, Bob Woodward, Howard Simmns
& Ben Bradley
Καλά νέα
Η κοινωνία χρειάζεται τη δημοσιογραφία – αλλά με ένα διαφορετικό τρόπο.
Η
ερευνητική δημοσιογραφία είναι απαραίτητη σε κάθε κοινωνία.
Χρειαζόμαστε περισσότερους σκληροπυρηνικούς δημοσιογράφους που θ’
ανασκαλίζουν ιστορίες με νόημα. Χρειαζόμαστε ανταποκρίσεις που ερευνούν
τι συμβαίνει στις κοινωνίες μας κι επιδιώκουν την αλήθεια. Το σκάνδαλο
Watergate αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα σχετικά. Όμως τα
σημαντικά ευρήματα δεν καταφτάνουν ποτέ υπό τη μορφή ειδήσεων. Συχνά, η
κάλυψη μιας υπόθεσης είναι χρονοβόρα. Τα εκτενή άρθρα του περιοδικού
τύπου και τα βιβλία που ασχολούνται με ένα ζήτημα σε βάθος αποτελούν
εξαιρετικά πεδία διαπραγμάτευσης της ερευνητικής δημοσιογραφίας – και
τώρα που έχετε πάψει να ασχολείστε εντελώς με τις ειδήσεις, θα έχετε το
χρόνο να τα διαβάσετε.
2Σ.τ.Μ.:
στο πρωτότυπο κείμενο διαβάζει κανείς Mumbai έναντι Bombay (Βομβάη) – η
πόλη έγινε αρχικά ευρέως γνωστή με το όνομα που της απέδωσαν οι
Βρεττανοί αποικιοκράτες. Μετά την αποχώρησή τους όμως, οι κάτοικοι της
Ινδίας διεκδίκησαν την αλλαγή του ονόματος στο αρχικό και αυτό είναι
πλέον και το δόκιμο.
3Σ.τ.Μ.: Βλ. εδώ απόσπασμα της σχετικής κινηματογραφικής ταινίας – https://www.youtube.com/watch?v=vLt6djxhNe8
Πηγή: Rolf Dobelli (2014) «Avoid News: Towards a Healthy News Diet» in THE ART OF THINKING CLEARLY: BETTER THINKING, BETTER DECISIONS, Sceptre Publishers, London UK
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου