Λίγα λόγια για ΑΥΤΟ: Η ιστορία ενός Κακού Κλόουν...

Φόβος των Κλόουν

Κάθε πολιτισμός φέρει τους δικούς του δαίμονες. Η λεγόμενη courlophobia (αν το επιχειρήσουμε στα ελληνικά, θα το λέγαμε γελωτοποιοφοβία)  είναι μια ανεπίσημη μεν, υπαρκτή δε φοβία που εντοπίζεται κυρίως στις ΗΠΑ, με πολλά κατά καιρούς κρούσματα. Πέρυσι, το φαινόμενο των killer clowns είχε αποκτήσει μορφή επιδημίας: Ύστερα από μια καταγγελία ενός παιδιού στην Νότια Καρολίνα για δυο κλόουν που προσπάθησαν να τον παρασύρουν σε ένα δάσος, διάφοροι «κλόουν» έκαναν την εμφάνισή τους, συνοδευόμενοι με παρόμοιες καταγγελίες. Το αυτό συνέβη και στην Αγγλία την ίδια περίοδο, ενώ υπήρξε και σύλληψη μιας ομάδας νεαρών που τρόμαζαν επί τούτου περαστικούς ντυμένοι κλόουν.

Φυσικά, αν δεν έχουμε να κάνουμε με ένα πρωτότυπο επιθετικό marketing της νέας ταινίας του Andy Muchietti που έκανε εχθές την πρεμιέρα της στα εγχώρια σινεμά, μάλλον υπάρχει κάτι που συνδέει την αγγλόφωνη συλλογική κουλτούρα με τον φόβο των κλόουν. Αυτό μπορεί είτε να είναι βγαλμένο από το πραγματικό τραύμα της περίπτωσης του William Gacy, ενός κατά συρροή δολοφόνου και βιαστή στα τέλη του ‘70 που έγινε γνωστός και ως ο πρώτος Killer Clown (συνήθιζε να ντύνεται ως Μπόζο ο Κλόουν σε διάφορες γιορτές), είτε να είναι απότοκο της ποπ κουλτούρας δια χειρός ενός πραγματικού μετρ του φόβου, του Stephen King.

Το βιβλίο «It» κυκλοφόρησε το 1986, και μαζί με τις περίπου 1000 σελίδες του έφερε και έναν μνημειώδη Κακό της ποπ κουλτούρας, τον μοχθηρό κλόουν Pennywise. Ο Pennywise, ένας δαίμονας που επιλέγει την μορφή του κλόουν για να προσελκύσει παιδιά και να τα κατασπαράξει, ζει και τρομοκρατεί στην υποθετική κωμόπολη του Derry, στις ΒΔ Ηνωμένες Πολιτείες. Ο δαίμονας αυτός ξυπνάει ανά περίπου 40 χρόνια όπου κατασπαράζει αρκετά παιδιά μέχρι να ξαναπέσει για ύπνο. Η ιστορία It (ίσως πιο εύστοχα να το αποδίδαμε ως Εκείνο, παρά ως Αυτό) παρακολουθεί 7 παιδιά στα τέλη της δεκαετίας του ’50 ενώ προσπαθούν να γλιτώσουν από το δαίμονα, αλλά και τα ίδια παιδιά 40 χρόνια μετά που, ενήλικες πλέον, επιχειρούν να τον εξοντώσουν μια και καλή. Το Αυτό είχε μεταφερθεί και στις αρχές του ’90 σε μια τηλεταινία σε δυο μέρη, όπου ο Tim Curry είχε δώσει μια απολαυστικά γκροτέσκα ερμηνεία ως Pennywise, διαμορφώνοντας σε ένα βαθμό και την «pop εικόνα» του σατανικού κλόουν.

Φόβος και μνήμη

Κάθε γενιά φέρει τους δικούς της δαίμονες. Τα παιδιά που γεννήθηκαν την εποχή που έβγαινε το It του Stephen King μεγάλωσαν με Ανατριχίλες και γνώρισαν τον κινηματογράφο (και την λογοτεχνία) του τρόμου σε μια περίοδο ανανέωσης και αποδόμησης. Από τους αρχετυπικούς κακούς μανιακούς δολοφόνους (Freddy, Jason κλπ), τα σατανικά πνεύματα (από τον Pennywise μέχρι τον Pazuzu του Εξορκιστή) και τις παραδοσιακές σταθερές των ζόμπι, βρικολάκων και τεράτων, τα τέλη του ’90 βρήκαν την μυθολογία του τρόμου σε μια κρίσιμη καμπή: Ο αρχιμάστορας Wes Craven αποδόμησε ολόκληρο το είδος με τα Scream ενώ πειραματικές ταινίες όπως το Blair Witch Project προκάλεσαν εφιάλτες μέσα από κουνημένα πλάνα και πειραγμένη ατμόσφαιρα. Ταυτόχρονα, ο τρόμος ερχόταν από την άλλη άκρη της Ευρασίας, όπου τα Ring και Ju-On έκαναν μαζική επέλαση στον δυτικό φόβο.

Το It έρχεται σε μια περίοδο που ο τρόμος είναι ούτως ή άλλως ανερχόμενος τόσο στη λογοτεχνία όσο και στο σινεμά. Όταν γράφτηκε, ο απόηχος του Gacy ήταν ακόμη νωπός: Πολλοί μάλιστα υποστηρίζουν πως το Αυτό είναι η εκδοχή του King για την υπόθεση του μανιακού Gacy, καθώς προσπαθεί να ανιχνεύσει το Κακό και τις ρίζες του μέσα από την εξτραβαγκάνζα ενός δαιμονικού κλόουν. Πράγματι, ο Pennywise μπορεί να είναι ο Κακός, μπορεί να είναι φτιαγμένος από τα υλικά που φτιάχνονται οι εφιάλτες, όμως μια προσεκτική ματιά (το υπέρ-αναλυτικό βιβλίο το κάνει πιο σαφές απ’ ότι ένα σφιχτό δίωρο του σινεμά) φανερώνει πως το Κακό δεν βρίσκεται μονάχα στο μοχθηρό του γέλιο και τα κίτρινα μάτια του. Αντίθετα, θα έλεγε κανείς πως το Κακό τρέφεται και θεριεύει από τον πολύ πραγματικό κόσμο όπου ζει και μεγαλώνει η μικρή παρέα των Losers, όπως αυτοαποκαλούνται.

Οι Losers είναι 7 παιδιά από αυτά που φέρουν την σφραγίδα του Stephen King στις πολλές ιστορίες ενηλικίωσης που έχει γράψει, και κάπως σχηματικά εκπροσωπούν τις πολλές όψεις του περιθωρίου: Ο Μπίλι που είναι λίγο κοινωνικά αδέξιος, ντροπαλός και κεκεκδίζει, ο Μπεν που είναι πανέξυπνος αλλά αρκετά ευτραφής για να βιώνει τον κοινωνικό αποκλεισμό, η Μαρβ που θεωρείται το «τσουλί», ο Σταν που είναι Εβραίος, ο Μάικ που είναι μαύρος, ο Έντι που είναι υποχόνδριος και φιλάσθενος. Τα παιδιά αυτά είναι στο στόχαστρο ομάδων από τραμπούκους που τα κακοποιούν και τα βασανίζουν σε ένα ανελέητο καθημερινό bullying και είναι ταυτόχρονα θύματα των δυσλειτουργικών οικογενειών τους. Όχι τυχαία, αυτά τα παιδιά είναι στο στόχαστρο του Κακού. Ο Pennywise βασίζεται άλλωστε στο φόβο, και διαλέγει πάντα τα παιδιά που ζουν με αυτόν.

Όχι τυχαία, οι εμφανίσεις του κλόουν (ακόμα και το πως ξυπνάει ανά δεκαετίες) βασίζονται πάνω στο φόβο. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου (και της ταινίας που αναμένεται το 2018), 27 χρόνια μετά, ο κλόουν ξυπνάει ξανά ύστερα από τον τραμπουκισμό ενός γκέι ζευγαριού, σκοτώνοντας ένα παιδί και αναγκάζοντας την τραυματισμένη παρέα να επανενωθεί. Στο πρώτο μέρος, κάθε του φρικιαστική εμφάνιση συνοδεύεται από ένα ξέσπασμα φόβου των παιδιών: Όταν ο πατέρας της Μαρβ την απειλεί σεξουαλικά, ο κλόουν την τρομοκρατεί στο μπάνιο. Όταν ο Μάικ προσπαθεί να ξεφύγει από μια παρέα τραμπούκων φασιστάκων, ο κλόουν του υπενθυμίζει πως κάηκαν οι γονείς του κ.α.. Ο Κινγκ μιλάει για έναν διαολικό κλόουν, αλλά στην πραγματικότητα μιλάει για ένα Κακό που υπήρχε και υπάρχει πάντα στους υπονόμους των φιλήσυχων πόλεων, ένα Κακό που καιροφυλακτεί ανά πάσα στιγμή να βγει ξανά στο φως. Όχι τυχαία, βλέποντας μια παρέα από τραμπούκους που εχθρεύονται τους μαύρους, τους Εβραίους, τις γυναίκες και όλους τους «διαφορετικούς», βλέπεις τον κλόον να δυναμώνει και ακονίζει τα δόντια του. Ο κλόουν δεν είναι παρά το πρόσχημα ενός κόσμου που μοναχός του εξοντώνει τα παιδιά του.

Όχι πια φόβος

Όμως η παρέα των περιθωριακών καταλαβαίνει γρήγορα πως πρέπει να πάψει να φοβάται αν θέλει να γλιτώσει από τον κλόουν. Επιπλέον, πρέπει να νοιαστεί. Σε πολλά σημεία τα παιδιά μονολογούν πως είναι καλοκαίρι και θα έπρεπε να παίζουν αντί να ψάχνουν στους υπονόμους για τέρατα. Άλλωστε ολόκληρη η πόλη μοιάζει συνεχώς να ξεχνάει τις απώλειές της, και για κανένα εξαφανισμένο παιδί δεν κάνει κάτι περισσότερο από το να βγάζει μια αφίσα. Σε αυτό άλλωστε ποντάρει συνεχώς ο κλόουν: Στο ότι όλοι ξεχνάνε. Στο ότι 40 χρόνια μετά που θα ξαναβγεί στο φως, ουδείς θα θυμάται την φρίκη. Τα παιδιά ωστόσο ορκίζονται, και θυμούνται.

Το κινηματογραφικό Αυτό έρχεται περίπου σαράντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, μα ο φόβος έχει επιστρέψει για τα καλά πριν από αυτό. Ο φόβος του Άλλου είναι εδώ, και ολόκληρη η πολιτική και κοινωνική ατζέντα χαράσσεται με βάση το φόβο. Ο φόβος ενδυμανώνει νέες γενιές τραμπούκων και καθαρμάτων και bullies που επιτίθενται στους αδύναμους, στρώνοντας το έδαφος για τον Pennywise να ξυπνήσει ξανά. Μπορεί στην Ευρώπη ο μοχθηρός κλόουν να μην έχει το ίδιο ψυχοσυναισθηματικό γκελ όσο θα είχε στην Αμερική, όμως ούτως ή άλλως Αυτό παίρνει διαφορετικές μορφές ανάλογα με τους φόβους των θυμάτων του.

Η παγκόσμια γειτονιά του Derry έχει καινούρια παιδιά και τα προηγούμενα παιδιά μεγαλώσανε και γίνανε ενήλικες. Γίνανε άντρες και γυναίκες που προσπαθούν να θυμηθούν τι έπρεπε να μην ξεχάσουν, όμως αυτό που πρέπει να θυμηθούν, όπως στο Derry, συνεχώς τους διαφεύγει. Ο μοχθηρός κλόουν του κοινωνικού εκφασισμού τεντώνεται και συστρέφεται πεινασμένος στο μαλακό υπογάστριο του κοινωνικού σώματος, έτοιμος να επιδοθεί σε ένα νέο ανθρωποφαγικό κρεσέντο. Είναι δυνατόν, ένα μάτσο δυσλειτουργικά παιδιά να τον νικήσουν; Ο Stephen King τουλάχιστον λέει ναι, αρκεί να σταματήσουν να ζουν με το φόβο.

Μια ταινία τρόμου

Η ταινία του Andy Muchietti είναι πιστή στην καρδιά και το πνεύμα του βιβλίου, αλλά ταυτόχρονα αναζητά μια μοντέρνα απόδοση των υλικών του. Ο Pennywise δεν είναι τόσο γκροτέσκος όσο είναι δαιμονικός, το CGI αναλαμβάνει την δράση των πιο φρικιαστικών στιγμών και η τεχνική των λεγόμενων jump scares δίνει τον τόνο.

Ομολογουμένως, πολλές φορές η ταινία χτίζει μια εκπληκτική ατμόσφαιρα απειλής και την γκρεμίζει επενδύοντας στην φιλική για εκτόξευση ποπ-κορν τεχνική του αιφνδιιασμού. Το διάρκειας 140’ λεπτών έργο καταναλώνει αρκετή ενέργεια από τον θεατή, που περιμένει συνεχώς το επόμενο «τίναγμα», το οποίο όμως λειτουργεί πολλές φορές αποπροσανατολιστικά για την ουσία των όσων διαδραματίζονται.

Ο Pennywise (Bill Skarsgaard) είναι αρκετά τρομακτικός, μα όσο περισσότερο εμφανίζεται τόσο λιγότερο φοβίζει. Ίσως είναι επιτηδευμένο σκηνοθετικό τρικ αποδόμησης του, μα κάθε του εμφάνιση συνδυάζει τον τρόμο με μια λεπτή νότα σαρκασμού και κωμωδίας. Η κλιμάκωση του έργου είναι ένα μικρό πανηγυράκι ειδικών εφέ, κάπως αταίριαστων με την αληθοφανή ατμόσφαιρα του πρώτου μισού.

Από την άλλη, οι μικροί πρωταγωνιστές είναι πραγματικά εκπληκτικοί στο έργο τους, με κορυφαίο ίσως τον υποχόνδριο Eddie (Jack Dylan Grazer, φανταστικός) αλλά και εξ’ ίσου όμορφη είναι και η φωτογραφία και μουσική επένδυση.

Η ταινία προσπαθεί να ισορροπήσει πάνω στα πολλά και ετερόκλητα υλικά της, χάνοντας πολλές φορές το «κέντρο» της ή περιμένοντας να το διασώσουν οι μικροί της ήρωες. Αν και ταινία τρόμου, οι καλύτερες στιγμές της είναι αυτές χωρίς πολλή δράση, ενώ η ατμόσφαιρα που χτίζεται πριν από κάθε τρομακτικό επεισόδιο είναι καλύτερα φτιαγμένη από το επεισόδιο το ίδιο.

Σε κάθε περίπτωση, είναι μια ταινία που και ο ίδιος ο King «ενέκρινε» για την πιστότητα στο βιβλίο του (ο King βέβαια παίρνει πολλές φορές θέση και ενίοτε όχι ορθή: Π.χ., πολέμησε πολύ την Λάμψη του Κιούμπρικ) και ένα έργο που σίγουρα μπορεί να ψυχαγωγήσει στην σκοτεινή αίθουσα: Όμως μην περιμένετε ένα έργο που θα «κουβαλήσει» μετά τους φόβους και τις τρομάρες για έναν δύσκολο ύπνο. Για το θέμα που θίγει δηλαδή, ίσως παραείναι εύπεπτη. Ίσως προσπαθεί πολύ να πείσει τον εαυτό της πως ο Φόβος δεν είναι παρά μια στιγμαία, καλά σκηνοθετημένη τρομάρα και όχι κάτι που παραμένει. Όχι κάτι που κυκλοφορεί και έξω από την αίθουσα. Όμως κάνει κάνει λάθος. 

Υστερόγραφο για εξώφυλλα

Λίγο καιρό πριν, το It κυκλοφόρησε εκ νέου στα ελληνικά με νέα μετάφραση από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος, σε δυο τόμους. Παλαιότερα είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Λιβάνη.

Στα πλαίσια του marketing, το Αυτό κυκλοφορεί με εξώφυλλο την αφίσα της ταινίας, θέλοντας έτσι να ενωθεί με την εμπορική επιτυχία του κινηματογραφικού Pennywise.

Αυτό είναι κάτι που συμβαίνει κατά κόρον, όχι μόνο στην Ελλάδα: Βιβλία που ποντάρουν πολύ στις κινηματογραφικές διασκευές τους, και πιθανότατα στην περιορισμένη συνειρμική ικανότητα του κοινού να καταλάβει ποιο ακριβώς είναι το βιβλίο που κοιτάει. «Έι, αυτό το βιβλίο έγινε ταινία, δεν μπορούσα όμως να το καταλάβω από τον τίτλο, ευτυχώς που το εξώφυλλο είναι ίδιο με την αφίσα!». Ίσως αυτό να είναι και ένα φαινόμενο μιας ούτως ή άλλως υποχώρησης του βιβλίου στις προτιμήσεις κυρίως νεότερου κοινού.

Όμως βιβλία σαν το Αυτό είναι βιβλία διαχρονικά: Ο ντόρος για μια ταινία (εκτός και αν η ταινία είναι π.χ. ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών) κρατάει λίγο, ενώ το βιβλίο μένει στην βιβλιοθήκη για χρόνια. Ετούτο εδώ το υστερόγραφο είναι μια έκκληση: Το βιβλίο έχει την δική του αισθητική και καλλιτεχνική σφραγίδα. Το εξώφυλλό του είναι μια τέχνη ούτως ή άλλως αδικημένη (άλλωστε λέμε να μην κρίνουμε βιβλία από τα εξώφυλλά τους) αλλά είναι οργανικό κομμάτι της αναγνωστικής μαγείας.

Αν το βιβλίο έχει γίνει κάτι πιο εφήμερο απ’ ότι ήταν κάποτε, ίσως και μια παρορμητική αγορά (βγήκε π.χ. η ταινία, ας πάρουμε και το βιβλίο που βασίστηκε), τότε η προσπάθεια να ‘’κινηματογραφοποιηθεί’’ η αισθητική του θα το κρατήσει εκεί, στα εφήμερα και παρορμητικά extras μιας ταινίας. Το Αυτό είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα της μυθολογίας του Stephen King, δεν είναι ένα ακόμα βιβλίο που έγινε ταινία. Επιπλέον, η αφίσα της ταινίας δεν είναι και τόσο καλή. Ιδού μια μικρή σύγκριση. 

 

Να και το επίσημο τρέιλερ της ταινίας:

                                                                                            
                                                                                    Πηγή: Πάνος Τσερόλας/alfavita.gr