Η ζωή των ναυτικών στο ελληνικό τραγούδι...

[Διαβάστηκε στο Αργοστόλι Κεφαλονιάς, σε εκδήλωση για τη Ναυτική Εβδομάδα 25-6-2005]

Στο ξεκίνημα της φετινής ναυτικής εβδομάδας, στο πρόγραμμα της οποίας εντάσσονται πολλές και ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις, θα πραγματευτούμε ένα θέμα που έχει απώτερο σκοπό να ανακινήσει τη συναισθηματική σας μνήμη, μέσα από ένα ισχυρό παράγοντα διέγερσης της τελευταίας: Αυτός ο παράγοντας είναι η μουσική, και ειδικότερα οι στίχοι των τραγουδιών που έχουμε όλοι σιγοψιθυρίσει, ή ίσως έχουμε τραγουδήσει και μεγαλόφωνα. Στίχοι που παραπέμπουν σε αγαπημένες μελωδίες με θέμα ένα από τα πιο τραγουδισμένα θέματα στην νεοελληνική στιχουργική ιστορία. Τη ζωή των ναυτικών. Θα θυμηθούμε στίχους με γεύση αλμυρή, που καταγράφουν ποικίλα αισθήματα, βιώματα, εμπειρίες από τη ζωή των ανθρώπων αυτών, που έχουν ταυτίσει τη ζωή τους με τη θάλασσα, το ταξίδι, την περιπλάνηση, έννοιες που επίσης έχουν αποτελέσει πρωταρχική πηγή έμπνευσης για τους νεοέλληνες στιχουργούς.

Πράγματι, μπορούμε να ανακαλύψουμε στους καταλόγους της ελληνικής δισκογραφίας χιλιάδες τραγούδια στα οποία θάλασσες, καράβια, κύματα, γοργόνες παρελαύνουν για να δηλώσουν είτε κυριολεκτικά τη θαλάσσια περιπλάνηση, είτε μεταφορικά τον έρωτα, την εσωτερική αναζήτηση, την ίδια την ανθρώπινη ζωή. Από τη «Θάλασσα πλατιά» του Μάνου Χατζιδάκι και του Γεωργίου Ρούσσου (και τα σχετικού θέματος «Μές σ’ αυτή τη βάρκα», και «Ο γλάρος» του ίδιου συνθέτη, που θυμόμαστε με τη φωνή της Αλίκης Βουγιουκλάκη, ως τη σύγχρονη «Θάλασσά μου σκοτεινή» του Νίκου Πορτοκάλογλου και τη «Θάλασσα» της Θεοδοσίας Τσάτσου, και από τις ειδυλλιακές σκηνές των «Άσπρων, κόκκινων, κίτρινων μπλε» καραβιών ή των ονείρων μας που είναι «άσπρα καράβια σε κάποιο ρόδινο γιαλό», αλλά και την πασίγνωστη τετράδα Κατερίνα, Ζωή, Αντιγονάκι και Ζηνοβία που επιβαίνουν «στη βάρκα του καμπούρη Ανδρέα» μέχρι «μια θάλασσα μικρή», του Διονύση Σαββόπουλου, που είναι «το καλοκαίρι μου, ο έρωτάς μου, ο πόνος μου», και «τα λιμάνια» όπου «των φάρων οι ριπές ανάψανε φωτιές» της Ευανθίας Ρεμπούτσικα και του Μιχάλη Γκανά, τα «καράβια αλήτες» που μας «σφύριξαν κάτι, μας είπαν ελάτε, μας κλείσαν το μάτι» του Φώντα Λάδη, αλλά και από τη ζωή που «είναι μια θάλασσα κι εμείς Καπεταναίοι» του Γιώργου Κατσαρού μέχρι το «θαλασσινό τριφύλλι» και το «δελφινοκόριτσο» σε στίχους του Οδυσσέα Ελύτη και το πρόσφατο «Έχω μια Θάλασσα μέσα στο κεφάλι μου» του συμπατριώτη μας Τάσου Γεωργόπουλου το υγρό στοιχείο είναι πανταχού παρόν ως σημείο αναφοράς στην νεοελληνική στιχουργία.

Η ζωή των ναυτικών είναι ωστόσο μια ιδιαίτερη κατηγορία, που το ελληνικό τραγούδι αντιμετωπίζει με ποικίλες εκφάνσεις. Αν σκεφτούμε ότι ο 20^ος αιώνας, εκτός από «αιώνας της μετανάστευσης» ήταν για ολόκληρη την Ελλάδα και «αιώνας του μπάρκου» - μιας ιδιότυπης μετανάστευσης που δεν είχε ποτέ Ιθάκη, προορισμό, αλλά είχε πολύ από αυτό που λέμε «ωραίο» (ή και λιγότερο ωραίο) ταξίδι. Οι νέοι που αποφασίζουν να πάρουν το δρόμο της θάλασσας είναι ένα φαινόμενο πανελλαδικό. Μας το μαρτυρούν και οι στίχοι του Στέλιου Γεράνη στο τραγούδι του Γιώργου Ζαμπέτα: το ναυτάκι είναι Συριανό, ο λοστρόμος είναι πειραιώτης, ο μηχανικός είναι μυτιληνιός, το τιμόνι είναι καλαματιανό και ο καπετάνιος Χιώτης. Όλη η Ελλάδα ταξιδεύει. Κι οι ναυτικοί είναι πλάσματα που από τη φύση της δουλειάς τους είναι υποχρεωμένοι να ζήσουνε σε τρεις διαφορετικούς κόσμους: Ο πρώτος, είναι ο κόσμος του καραβιού, με τη ζωή πάνω στο καράβι και τους ατέλειωτους χρόνους στη θάλασσα. Ο δεύτερος είναι ο κόσμος που αφήνουν πίσω τους, ο κόσμος όπου επιστρέφουν ανάμεσα στα ταξίδια, που είναι και ο κόσμος που επιθυμούν κάποτε ν’ αποκτήσουνε ξανά: Η πατρίδα τους, τα αγαπημένα πρόσωπα, οι συγγενείς. Ο τρίτος κόσμος είναι ο κόσμος των εκάστοτε προορισμών τους. Οι τόποι που αράζουν τα καράβια. Κι όμως, αυτοί οι άνθρωποι, μολονότι έχουν τη δυνατότητα να βρίσκονται σε τρεις διαφορετικούς κόσμους, ουσιαστικά δεν ανήκουν σε κανέναν. Είναι περαστικοί απ’ όλους αυτούς τους κόσμους. Η περιπλάνησή τους δεν είναι μόνο γεωγραφική. Είναι κάτι πολύ πιο βαθύ. Είναι διαρκώς ξένοι. Στον τόπο τους, στο πλοίο τους, στους ξένους τόπους.

Η ιστορία, βέβαια, είχε αρχίσει από πολύ παλιά. Η λαϊκή μούσα, στα δημοτικά και ιδίως τα νησιώτικα τραγούδια, είχε πάρα πολλά να πει για τους πρώτους εκείνους ναυτικούς που άφηναν την πατρίδα για να ταξιδέψουν στην άγρια θάλασσα. Ας θυμηθούμε ότι η θάλασσα στο λαϊκό πολιτισμό δεν ήταν προορισμός αναψυχής, αλλά ένα απειλητικό σκοτεινό στοιχείο της φύσης, που έπαιρνε μαζί της τους νέους:

Θάλασσα, θάλασσα που τον έπνιξες, κι ωχ, αμάν, αμάν

της κοπελιάς τον άντρα

θαλασσάκι μου και φέρε το πουλάκι μου

Κι η κοπελιά, κι η κοπελιά είναι μικρή, θαλασσάκι μου

και δεν τής πάν’ τα μαύρα

μας λέει το πασίγνωστο τραγούδι.

Ω θάλασσά, ω θάλασσά μου ουρανιά

Ω, θάλασσά μου ουρανιά και κύμα μου γαλάζιο

φέρε μου την αγάπη μου να μην αναστενάζω

μας λέει το αιγαιοπελαγίτικο τραγούδι – εδώ δεν πρωταγωνιστεί τόσο ο ίδιος ο ναυτικός όσο η απουσία του. Το ίδιο και στο παραδοσιακό τραγούδι της Προποντίδας: Το καράβι έρχεται από την Πόλη, και μέσα είναι ο καλός της κοπέλας που τραγουδάει:

Νερό του έχω, Σανταλένια μ' κι άιντε

Νερό του έχω να λουστεί

Και πουκάμισο ν‘ αλλάξει

Στο λιμάνι σαν θ‘ αράξει

Μια πολύ δυνατή στιχουργικά αλλά και δραματικά σκηνή μιας άγριας φουρτούνας μας δίνει ένα από τα πιο ωραία παραδοσιακά μας τραγούδια «Του κυρ βοριά»: Το ναυτόπουλο είδε από το κατάρτι την τρικυμία να πλησιάζει – ο κυρ Βοριάς, η δύναμη της φύσης, είχε προειδοποιήσει ότι θα φυσήξει άγριος, μα ο καπετάνιος δεν τον άκουσε – πίστευε ότι το σκαρί του είναι αβύθιστο. Αλίμονο, όμως…

Ώστε να ειπεί, να καλοειπεί, να καλοκουβεντιάσει,

βαριά φουρτούνα πλάκωσε και το τιμόνι τρίζει,

απρογυαλίζει η θάλασσα, σιουρίζουν τα κατάρτια,

σκώνονται κύματα βουνά, χορεύει το καράβι,

σπιλιάδα του 'ρθε από τη μια, σπιλιάδα από την άλλη,

σπιλιάδα από τα πλάγια του κι εξεσανίδωσέ το.

Γιόμισε η θάλασσα πανιά, το κύμα παλικάρια,

και το μικρό ναυτόπουλο σαράντα μίλια πάγει.

Κι έτσι, στα χείλια των μανάδων και των κοριτσιών είναι πάντα μια προσευχή, σαν αυτή που ακούμε στο παραδοσιακό «Καράβι – Καραβάκι»:

Καραβάκι μην αργήσεις

απ' τα ξένα να γυρίσεις

να 'ναι η Παναγιά κοντά σου

και γαλήνη στα νερά σου.

Συνεχίζοντας στο δρόμο που χάραξε η λαϊκή μας παράδοση, η ρεμπέτικη και λαϊκή μούσα τραγούδησε τους καημούς και τις περιπλανήσεις των ναυτικών μας. «Ο ναύτης» του Γιώργου Μητσάκη, τραγουδισμένος από τη Σωτηρία Μπέλλου, μπορεί να θυμίσει στον καθέναν από τους ναύτες μας την προσωπική του ιστορία. Μας δίνει όμως και την αίσθηση της συλλογικότητας που επικρατεί μέσα στο βαπόρι:Ένα καράβι απ’ τον Περαία έχει σαλπάρει για μακριά

μα κάποιος ναύτης που είναι μέσα

το νου του πάντα τον έχει στη στεριά

Ο καπετάνιος είν’ στο τιμόνι κι άλλοι δουλεύουν στη μηχανή

κι ο ναύτης μόνος μπροστά στην πλώρη

αναστενάζει για μια μελαχρινή

Μα ο λοστρόμος πάει και του λέει, τι συλλογιέσαι κι ανησυχείς

πως έχεις δίκιο καταλαβαίνω

φουρτούνες τέτοιες περάσαμε και ‘μεις

Καπεταναίοι και τόσοι άλλοι, λοστρόμοι, ναύτες, μηχανικοί

καθένας έχει και τον καημό του

έτσι είμαστ’ όλοι εμείς οι ναυτικοί

Το ζεϊμπέκικο του Γιώργου Μπάτη (1934) μας θυμίζει τις σκληρές συνθήκες εργασίας πάνω στο καράβι:

Μηχανικός στη μηχανή

και ναύτης στο τιμόνι

Κι ο θερμαστής στο σκότολο

με τσι φωτιές μαλώνει

Αγάντα θέρμαστάκι μου

και ρίχνε τις φτιαργιές σου

Μέσα στο καζανάκι σου

να φτιάξουν οι φωτιές σου

Κι ο Γιάννης Παπαϊωάννου μας περιγράφει μια στιγμή φουρτούνας:

Στ’ αγριεμένο πέλαγος καράβι κινδυνεύει

απελπισμένο κι έρημο βοήθεια γυρεύει

θάλασσα κακιά

απελπισμένο κι έρημο βοήθεια γυρεύει

βοήθα Παναγιά

Βοήθα αγιέ Νικόλα μου βοήθα κι είναι κρίμα

καράβι και ναυτόπουλα για να τα φάει το κύμα

θάλασσα κακιά

καράβι και ναυτόπουλα για να τα φάει το κύμα

βοήθα Παναγιά

Στα τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, πολλές φορές πρωταγωνιστούν οι γυναίκες – μανάδες κι αγαπημένες, που περιμένουν τους ναύτες να γυρίσουν: Η μάνα του Νικόλα του ψαρά, του οποίου το τρεχαντήρι δε γύρισε μαζί με τ’ άλλα:

Πέρασαν μήνες, πέρασαν

κι η μάνα του Νικόλα

με την ελπίδα στην καρδιά

τον περιμένει ακόμα στη στεριά

Κι η αγαπημένη, που βλέπει το πλοίο που θα σαλπάρει για λιμάνια ξένα:

Την καρδιά μου ο πόνος την πληγώνει

και στο κλάμα βραδιάζει, ξημερώνει

Φεύγεις αγάπη μου, φεύγεις χαρά μου

παρ’ τις ελπίδες μου, τα όνειρά μου

Γρήγορα να ’ρθεις πάλι κοντά μου

Υπάρχουν κι εκείνοι που φεύγουν για μπάρκο χωρίς αγάπη να περιμένει στη στεριά.
Και τότε το ταξίδι γίνεται φυγή, και λύτρωση. Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης μας αφηγείται μια σχετική ιστορία:

Καράβι με σημαία ξένη

που πας ταξίδι μακρινό

αγάπη πια δε με προσμένει

το σπίτι άδειο κι ορφανό

Αγάπη πια δε με προσμένει

μαζί σου πάρε με, μαζί σου πάρε με

να μην πονώ

Μπουένος Άιρες, Νέα Υόρκη

Βομβάη, Τόκυο και Μπαρμπαριά

ψεύτικα όνειρα, ψεύτικοι όρκοι

αχ να τα ξέχναγα εκεί μακριά

Πώς περνούν όμως οι ατέλειωτες ώρες πάνω στο καράβι; Ο Αλέξανδρος Μπάρας γράφει τους στίχους, ο Νίκος Ξυδάκης υπογράφει τη μουσική:Συχνά για να περάσουνε την ώρα οι ναυτικοί

άλμπατρος πιάνουνε, πουλιά μεγάλα της θαλάσσης,

που ακολουθούνε σύντροφοι, το πλοίο, νωχελικοί,

καθώς γλιστράει στου ωκεανού τις αχανείς εκτάσεις.

Και μόλις στο κατάστρωμα του καραβιού βρεθούν

αυτοί οι ρηγάδες τ' ουρανού, αδέξιοι, ντροπιασμένοι,

τα κουρασμένα τους φτερά στα πλάγια παρατούν