Ανθρώπινα Δικαιώματα — από το 539 π.Χ. στο 1948

ΣΤΙΣ 10 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, σαν σήμερα, τιμάται κάθε χρόνο η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Σαν σήμερα, το 1948, υπογράφηκε η Παγκόσμια Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων από τη γενική συνέλευση του Ο.Η.Ε., που ερχόταν να κλείσει οριστικά το θλιβερό κεφάλαιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945), στο τέλος του οποίου εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τη ζωή τους, εκατομμύρια άλλοι ήταν άστεγοι ή λιμοκτονούσαν, ενώ πόλεις ολόκληρες είχαν ισοπεδωθεί. Στον Ειρηνικό, οι πεζοναύτες των Η.Π.Α. πολεμούσαν ακόμη με τους Ιάπωνες, ενώ τα ρωσικά στρατεύματα περικύκλωναν τη βομβαρδισμένη πρωτεύουσα της Γερμανίας, το Βερολίνο.
Τον Απρίλιο του 1945, στο Σαν Φρανσίσκο, πραγματοποιήθηκε η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών, με σκοπό ο διεθνής αυτός οργανισμός να προωθήσει την παγκόσμια ειρήνη και να αποτρέψει μελλοντικές πολεμικές συρράξεις, όπως διατυπώθηκε στο προοίμιο του προτεινόμενου χάρτη του νεοϊδρυθέντος Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών: «Εμείς, οι λαοί των Ηνωμένων Εθνών, είμαστε αποφασισμένοι να σώσουμε τις μελλοντικές γενιές από τη μάστιγα του πολέμου, η οποία δύο φορές στο διάστημα της ζωής μας επέφερε ανείπωτη θλίψη στο ανθρώπινο γένος».
Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών τέθηκε σε ισχύ στις 24 Οκτωβρίου 1945 — ημερομηνία που έκτοτε γιορτάζεται κάθε χρόνο ως η Ημέρα των Ηνωμένων Εθνών— και καθιέρωσε έξι βασικούς οργανισμούς, μεταξύ των οποίων η Γενική Συνέλευση, το Συμβούλιο Ασφαλείας, το Διεθνές Δικαστήριο και, σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο (ECOSOC). Ο Ο.Η.Ε. εξουσιοδότησε το ECOSOC να ιδρύσει την Επιτροπή Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, η οποία, υπό την προεδρία της Έλινορ Ρούσβελτ, χήρας του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Φρανκλίνου Ρούζβελτ, υπέρμαχου των ανθρώπινων δικαιωμάτων και αντιπροσώπου των Η.Π.Α. στον Ο.Η.Ε., επέβλεψε την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.

Η Ελινορ Ρούσβελτ διαβάζει τη Διακήρυξη (1948)

Η Διακήρυξη —την οποία η Ρούσβελτ αποκάλεσε «Μάγκνα Κάρτα της Ανθρωπότητας»— συντάχθηκε από εκπροσώπους όλων των περιφερειών του κόσμου που φρόντισαν να περιληφθούν όλες οι νομικές παραδόσεις. Εγκρίθηκε επισήμως από τα Ηνωμένα Έθνη στις 10 Δεκεμβρίου του 1948· στο οικουμενικό αυτό έγγραφο οριοθετούνται τα τριάντα θεμελιώδη δικαιώματα που αποτελούν τη βάση μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Μετά την ιστορική αυτή πράξη, η Γενική Συνέλευση ζήτησε από όλα τα κράτη-μέλη να δηµοσιεύσουν το κείµενο της Διακήρυξης και να «προκαλέσουν τη διάδοσή του, την έκθεση, την ανάγνωση και την υιοθέτησή του σε σχολεία και άλλους εκπαιδευτικούς οργανισµούς, αδιακρίτως της πολιτικής κατάστασης στις διάφορες χώρες και εδάφη». Τα κράτη-μέλη του Ο.Η.Ε. δεσμεύτηκαν, λοιπόν, να συνεργαστούν για την προώθηση των τριάντα αυτών άρθρων που, για πρώτη φορά στην ιστορία, συγκεντρώθηκαν και κωδικοποιήθηκαν σε ένα και μόνο έγγραφο. Μάλιστα, πολλά από αυτά τα δικαιώματα, αποτελούν πλέον συνταγματικούς νόμους των δημοκρατικών χωρών.
Σήμερα, σύμφωνα με το Βιβλίο Guinness, η Διακήρυξη είναι το πιο μεταφρασμένο κείμενο του κόσμου. Στο Άρθρο 1, η Διακήρυξη δηλώνει κατηγορηματικά τα εγγενή δικαιώματα όλων: «Η παραβίαση και η περιφρόνηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου οδήγησαν σε πράξεις βαρβαρότητας, που εξεγείρουν την ανθρώπινη συνείδηση και η προοπτική ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα, έχει διακηρυχθεί ως η πιο υψηλή ανθρώπινη επιδίωξη… Όλα τα ανθρώπινα πλάσματα έχουν γεννηθεί ελεύθερα και ίσα στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα».

Η Ιστορία των ανθρώπινων δικαιωμάτων

Εκπαιδευτικό βίντεο για την ιστορία των δικαιωμάτων

Για να οδηγηθεί, όμως, η ανθρωπότητα στο 1948 και να καθιερώσει τα τριάντα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, είχε στηριχθεί σε προηγούμενους σταθμούς στην ιστορία, που αποτέλεσαν τους γραπτούς προγόνους της θεσμοθέτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

1. Ο Κύλινδρος του Κύρου (539 π.Χ.)

Το 539 π.Χ., τα στρατεύματα του πέρση βασιλιά Κύρου του Μεγάλου κατέκτησαν τη Βαβυλώνα. Κατόπιν τούτου, ο Κύρος ελευθέρωσε τους σκλάβους, διακήρυξε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν τη θρησκεία τους και εδραίωσε φυλετική ισότητα. Οι πρωτοποριακές εκείνες αποφάσεις του καταγράφηκαν σε έναν πήλινο κύλινδρο με σφηνοειδή γραφή. Το αρχαίο αυτό αρχείο, γνωστό ως Κύλινδρος του Κύρου, θεωρείται ο πρώτος χάρτης των ανθρώπινων δικαιωμάτων στον κόσμο και έχει μεταφραστεί και στις έξι επίσημες γλώσσες του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Μάλιστα, οι διατάξεις του θυμίζουν τα τέσσερα πρώτα άρθρα της οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.
Από τη Βαβυλώνα, η ιδέα των δικαιωμάτων του ανθρώπου εξαπλώθηκε σύντομα στην Ινδία, στην Ελλάδα και τελικά στη Ρώμη. Εκεί, προέκυψε η έννοια του «φυσικού νόμου», καθώς οι άνθρωποι έτειναν να ακολουθούν συγκεκριμένους, άγραφους, νόμους στη ζωή τους, ενώ το ρωμαϊκό δίκαιο βασιζόταν σε ορθολογικές ιδέες που προέκυπταν από «τη φύση των πραγμάτων».

2. Η Μάγκνα Κάρτα (1215)

Το 15 Ιουνίου 1215, ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιωάννης αναγκάστηκε να παραχωρήσει αυτόν το χάρτη δικαιωμάτων στους ευγενείς, στον κλήρο, στην εμπορική και στην αγροτική τάξη της χώρας του. Οι υπήκοοί του τον υποχρέωσαν να αποκηρύξει τις αυθαιρεσίες του και να υπογράψει στο Ρουνιμέντε του Ουίνδσορ το κείμενο που του πρότειναν οι βαρόνοι. Από τις σημαντικότερες διατάξεις της Μάγκνα Κάρτα είναι εκείνες που αφορούν το σεβασμό της ατομικής ελευθερίας, την απαγόρευση δηλαδή της φυλάκισης, της εξορίας ή της τιμωρίας χωρίς δικαστική απόφαση, καθώς επίσης και την υποχρέωση του βασιλιά να ζητά τη συγκατάθεση του Μεγάλου Συμβουλίου για την επιβολή φόρων και, τέλος, οι διατάξεις σχετικά με την εκ μέρους του βασιλιά αναγνώριση των εξουσιών του Μεγάλου Συμβουλίου (το σημερινό Κοινοβούλιο). Αρχικά, η Μάγκνα Κάρτα ήταν ένα κείμενο συμβιβαστικό ως προς τα δικαιώματα του βασιλιά και των φεουδαρχών, σταδιακά, όμως, η εφαρμογή της επεκτάθηκε στο σύνολο του λαού.
Η Μάγκνα Κάρτα ή «Μείζων Χάρτης», το πρώτο συνταγματικό κείμενο της Αγγλίας, αποτέλεσε  ορόσημο στη μάχη για τη θεμελίωση της πολιτικής ελευθερίας.

3. Η Αναφορά Δικαίου (1628)

Η Αναφορά Δικαίου που εστάλη στον βασιλιά Κάρολο Α΄

Το 1628, το Αγγλικό Κοινοβούλιο συνέταξε την Αναφορά Δικαίου και την απέστειλε στον Κάρολο Α΄ ως δήλωση πολιτικής ελευθερίας. Το Κοινοβούλιο είχε αρνηθεί να εγκρίνει τη χρηματοδότηση της εξωτερικής πολιτικής του βασιλιά, με αποτέλεσμα ο Κάρολος Α΄ να λάβει παράλογα οικονομικά μέτρα: απέσπασε εξαναγκαστικά δάνεια από τους υπηκόους του και στα σπίτια τους στρατώνισε τα στρατεύματά του. Η αυθαίρετη σύλληψη και η φυλάκιση όσων ήταν αντίθετοι με την πολιτική του, στη συνέχεια, προξένησαν στα μέλη του Κοινοβουλίου μένος για τον βασιλιά. Συντάχθηκε τότε η Αναφορά Δικαίου, η οποία είχε τέσσερις βασικές αρχές: (α) Να μην επιβάλλονται φόροι δίχως τη συναίνεση του Κοινοβουλίου· (β) Κανένας υπήκοος να μην φυλακίζεται χωρίς αποδείξεις (επαναβεβαίωση της αρχής του habeas corpus)· (γ) Κανένας στρατιώτης να μην στρατωνίζεται από πολίτη και (δ) Ο Στρατιωτικός Νόμος να μην χρησιμοποιείται εν καιρώ ειρήνης.

Επρόκειτο για άλλο ένα ορόσημο στη μακρά διαδρομή προς τη θεσμοθέτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, που περιόριζε τη βασιλική αυθαιρεσία.

4. Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών (1776)

Τζον Τράμπουλ, «Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας»: η πενταμελής επιτροπή για τη σύνταξη της διακήρυξης παρουσιάζει το έργο της στο Κογκρέσο

Στις 4 Ιουλίου 1776, εκπρόσωποι από τις δεκατρείς Πολιτείες της Αμερικής διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους από τη Βρετανική Αυτοκρατορία· από αποικίες έγιναν σε κυρίαρχο κράτος. Έκτοτε, βέβαια, χρειάστηκαν επτά χρόνια σκληρών πολεμικών συγκρούσεων μέχρι να αναγνωριστεί επισήμως η ελευθερία τους.
Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας συντάχθηκε από τον τρίτο Πρόεδρο των Η.Π.Α., Τόμας Τζέφερσον, με τη βοήθεια του Τζον Ανταμς και του Φραγκλίνου Ρούσβελτ. Αν και στο μεγαλύτερο μέρος της περιγράφει τους λόγους για τους οποίους οι δεκατρείς πολιτείες κηρύσσουν την ανεξαρτησία τους από τη βρετανική αυτοκρατορία, δηλώνεται επίσης ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και έχουν δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία και στην επιδίωξη της ευδαιμονίας. Οι ιδέες αυτές υποστηρίχτηκαν ευρύτατα από τους Αμερικανούς, διαδόθηκαν διεθνώς και επηρέασαν τη Γαλλική Επανάσταση.

5. Το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (1787)
και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (1791)

Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Συντάγματος των Η.Π.Α.

Το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών —ιστορικό έγγραφο για τον δυτικό κόσμο, καθώς πρόκειται για το πρώτο γραπτό σύνταγμα ενός έθνους— γράφτηκε το καλοκαίρι του 1787 στη Φιλαδέλφεια και αποτελεί τον θεμελιώδη νόμο του ομοσπονδιακού συστήματος των Η.Π.Α., που καθορίζει τα βασικά όργανα διακυβέρνησης, τις δικαιοδοσίες τους και τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών.
Ως Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων ορίζονται οι δέκα πρώτες τροπολογίες του Συντάγματος των Η.Π.Α., που τέθηκαν σε ισχύ στις 15 Δεκεμβρίου 1791, οριοθετούν τις εξουσίες της ομοσπονδιακής διακυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών και προστατεύουν τα δικαιώματα όλων των πολιτών, των κατοίκων και των επισκεπτών στην αμερικανική επικράτεια.
Η Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων προασπίζει την ελευθερία του λόγου, την ανεξιθρησκία, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι, και το δικαίωμα της αναφοράς στις Αρχές. Επίσης, απαγορεύει την αδικαιολόγητη έρευνα και σύλληψη, τις σκληρές και ασυνήθιστες τιμωρίες και την αυτο-ενοχοποίηση κατόπιν πίεσης. Μεταξύ άλλων, η Διακήρυξη Δικαιωμάτων απαγορεύει στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση να στερήσει από κάποιον τη ζωή, την ελευθερία ή την περιουσία του, χωρίς να ακολουθηθεί η προβλεπόμενη νομική διαδικασία.

6. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789)

Εμπνευσμένη από τη Διακήρυξη της Αμερικανικής Επανάστασης του 1776, καθώς και του φιλοσοφικού πνεύματος που κυριαρχούσε τον 18ο αιώνα, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη το 1789 οριοθετεί το τέλος του Παλαιού Καθεστώτος.
Το 1789 ο λαός της Γαλλίας επέφερε την κατάργηση της απόλυτης μοναρχίας και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την καθιέρωση της πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας. Έξι μόλις εβδομάδες μετά την κατάληψη της Βαστίλης και τρεις εβδομάδες ύστερα από την κατάργηση της φεουδαρχίας, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (Déclaration des droits de l’Homme et du citoyen) υιοθετήθηκε από την Εθνική Συνταγματική Συνέλευση ως το πρώτο βήμα του συντάγματος της Γαλλικής Δημοκρατίας.
Η Διακήρυξη εγγυάται για όλους τους πολίτες τα δικαιώματα «της ελευθερίας, της περιουσίας, της ασφάλειας και της αντίστασης κατά της καταπίεσης». Διατυπώνει την άποψη ότι η ανάγκη για την ύπαρξη νομοθεσίας προέρχεται από το γεγονός ότι «η άσκηση των φυσικών δικαιωμάτων κάθε ανθρώπου περιορίζεται μόνο από την εξασφάλιση ότι και τα άλλα μέλη της κοινωνίας απολαμβάνουν των ίδιων δικαιωμάτων». Έτσι, η Διακήρυξη θεωρεί το νόμο ως «έκφραση της γενικής θέλησης» που σκοπό έχει την προώθηση της ισότητας και την απαγόρευση «μόνο των πράξεων εκείνων οι οποίες είναι επιβλαβείς για την κοινωνία».

7. Η Σύμβαση της Γενεύης (1864)

Το χειρόγραφο της πρώτης Σύμβαση της Γενεύης

Το 1864, δεκαέξι ευρωπαϊκές χώρες συμμετείχαν σε μια συνέλευση στη Γενεύη, η οποία πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία της Επιτροπής της Γενεύης, με σκοπό την υιοθέτηση μιας συνθήκης σχετικά με τη μεταχείριση των τραυματιών πολέμου.

Με την πρώτη εκείνη συνθήκη αναγνωρίστηκε ο διεθνής ανθρωπιστικός ρόλος του Ερυθρού Σταυρού, καθιερώθηκε η αρχή του σεβασμού των τραυματιών του πολέμου ξηράς και η υποχρέωση των εμπολέμων να τους παρέχουν προστασία και ιατρική περίθαλψη, θεμελιώθηκε το απρόσβλητο και απαραβίαστο του υγειονομικού προσωπικού και των νοσηλευτικών εφοδίων του Ερυθρού Σταυρού, και υποχρεώνονταν τα προσχωρούντα στη Σύμβαση κράτη να συγκροτήσουν εθνικούς Συλλόγους Ερυθρού Σταυρού, για την προστασία και περίθαλψη των τραυματιών και ασθενών στρατιωτικών σε καιρό πολέμου.
Και ακολούθησε το 1948 η Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. 

ω σ τ ό σ ο

Οι υπέρμαχοι των ανθρώπινων δικαιωμάτων συμφωνούν ότι χρόνια μετά την έκδοσή της η Οικουμενική Διακήρυξη εξακολουθεί να παραμένει ζητούμενο. Παραβιάσεις της σημειώνονται σε κάθε μέρος του κόσμου. Η Παγκόσμια Έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας του 2009 και άλλες πηγές δείχνουν, επί παραδείγματι, ότι συμβαίνουν τα εξής:

• Βασανιστήρια ή κακοποίηση σε τουλάχιστον 81 χώρες
• Άδικες δίκες σε τουλάχιστον 54 χώρες
• Περιορισμοί στην ελευθερία της έκφρασης σε τουλάχιστον 77 χώρες

Ειδικά οι γυναίκες και τα παιδιά περιθωριοποιούνται με ποικίλους τρόπους, ο Τύπος δεν είναι ελεύθερος σε πολλές χώρες, ενώ επίσης επιβάλλεται σιωπή στους διαφωνούντες, πολύ συχνά μόνιμα… Τα ανθρώπινα δικαιώματα, λοιπόν, εξακολουθούν να αποτελούν ένα στοίχημα που ο πολιτισμένος κόσμος οφείλει να κερδίσει.

* * *

ΠΗΓΕΣ: Ενωμένοι για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα
Νεολαία υπέρ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

* * *

Επιμέλεια αφιερώματος: Ελένη Κεχαγιόγλου