Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: Ένας οικουμενικός Ευρωπαίος...

Πέρυσι, το επετειακό έτος 2014, αφιερωμένο στη μνήμη του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, αφού συμπληρώθηκαν 400 χρόνια από τον θάνατό του, μας δίνει στους χαλεπούς καιρούς που ζούμε την ευκαιρία να καταδείξουμε ότι ναι, μπορεί ο καθένας μας να γνωρίσει τα επίγεια προβλήματα, όσο ζοφερά κι αν είναι, όπως η πτώση της πατρίδας του – εθνική, οικονομική ή ηθική – αλλά συγχρόνως να υψωθεί σ’ ένα τέτοιο πνευματικό επίπεδο απ’ όπου μπορεί να θεάται τον Λόγο του Κόσμου: γιατί υπάρχουμε, ποιοί είμαστε μέσα στο σύμπαν, τι επιτελούμε στην διάρκεια της ζωής μας και πώς μπορούμε να φωτίσουμε τις σκοτεινές πλευρές της επίγειας ζωής, έτσι ώστε να εξαγνίσουμε τις σκέψεις μας, τα σφάλματά μας.

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης, αποτελεί φωτεινό παράδειγμα Έλληνα που κατάφερε σε μια δύσκολη εποχή, σε περιβάλλον ασφυκτικό να εντοπίσει το μαύρο της ζωής με ελληνική ματιά και να το φωτίσει όχι μόνο με τον χρωστήρα του αλλά κυρίως με την φιλοσοφημένη προσωπικότητά του – την εμβαπτισμένη στην Ελληνική Παιδεία – με αποτέλεσμα να το μεταρσιώσει σε αγιότητα. 

Αναγέννηση
1400 και… 1500 και… 1600 και… μετά Χριστόν.
Επί τρεις αιώνες ο Χρόνος έδωσε την ευκαιρία στους ανθρώπους της Ευρώπης να δουν με μιαν άλλη ματιά, την ελληνική ματιά, την Ζωή, την Φύση, το Μεταφυσικό…
Η επαφή με το Βυζάντιο που ψυχορραγούσε, μετάγγισε στην Δύση την σοφία των αρχαίων Ελλήνων που με ανοικτή σκέψη παρατήρησαν την Φύση, εντάξανε σ’ αυτήν τον Άνθρωπο και συμπέραναν χωρίς θεολογίες, αναστολές και κατεστημένες απόψεις.
Τρεις αιώνες Αναγέννησης ελευθέρωσαν απ’ τα καλούπια της Παπικής Εκκλησίας τον Ευρωπαίο, τον εγκλωβισμένο στο γράμμα της Αγ. Γραφής κα στην αγραμματοσύνη του κλήρου.
Ο Πλάτων, ο Κλεισθένης, ο Ιππόδαμος, ο Πτολεμαίος ανασταίνονται, ξεπετιούντια μέσα από τα χειρόγραφα βιβλία που οι βυζαντινοί αντέγραφαν επί αιώνες και δημιουργούν τον Οικουμενικό Άνθρωπο της Αναγέννησης, τον homo universalis, που είναι συγχρόνως ζωγράφος, αρχιτέκτων, αστρονόμος, μηχανικός, ανατόμος και κυρίως φιλόσοφος, όπως ο Ντονατέλλο, Μποτιτσέλλι, Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, ο Γαλιλαίος, ο Κοπέρνικος… ο Γκρέκο. Ο Δημιουργός της Αναγέννησης είναι άνθρωπος που αγκαλιάζει όλη τη γνώση: Μαθηματικά, Στατική, Ανατομία, Ρητορική, Αστρονομία, Αισθητική, Πολιτική, αφού οι βυζαντινοί αιμοδότες δίδαξαν τους λατινόγλωσσους δυτικούς γλώσσα ελληνική και ερμηνεία των επιστημονικών και φιλοσοφικών κειμένων της αρχαίας Ελλάδας.
Ο άνθρωπος της Αναγέννησης είναι συγχρόνως οπλισμένος με βαθειά χριστιανική πίστη, δυναμωμένη από θεολογική γνώση και κυρίως Αγάπη για έναν Ιησού αγωνιστή που μαρτυρά στον Σταυρό για την λευτεριά της ανθρώπινης ψυχής.
Πάνω απ’ όλα αναζητά την ουσία του κόσμου, της εξέλιξης και συγχρόνως πλάθει και υπογράφει τα έργα του: έχει ευθύνη για το έργο του κι επίγνωση της αξίας του.
Τέτοιος άνθρωπος είναι κι ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Ο πάπας
Η δύναμη του χρήματος συμπορεύεται κι αιμοδοτεί την επιστημονική και καλλιτεχνική δημιουργία ανά τους αιώνες. Το χρήμα το πολύ τότε το κατείχε η Παπική Εκκλησία σε όλη την Ευρώπη. Αυτή ήταν η παραγγελιοδότης των Τεχνών.
-Πώς κράτησαν λοιπόν την πνευματική τους ελευθερία οι μεγάλοι της Αναγέννησης;
-Με την ευστροφία τους. Με την βαθειά γνώση τους.
Κατέχοντας την Ελληνική Φιλοσοφία απ’ τη μια και τους δογματικούς κανόνες της Καθολικής Εκκλησίας απ’ την άλλη, πέρασαν τον ελληνισμό δήθεν αλληγορικά στην απόδοση θρησκευτικών θεμάτων.
Σπουδαίος παράγων υπήρξε το γεγονός ότι μέλη ισχυρών οικονομικών κύκλων – οικογενειών, εμπόρων του χρήματος, όπως οι Ορσίνι, οι Βοργίες, οι Μέδικοι, κατόρθωσαν να καταλάβουν επανειλημμένως τον Παπικό θρόνο και να επενδύσουν οικονομικά στην πνευματική δημιουργία.Οι Θεοτόκηδες – Καταγωγή Δ.Θ. και παιδεία
Ανάμεσα στις επιφανείς οικογένειες του Βυζαντίου που εγκατέλειψαν την Κωνσταντινούπολη μετά την άλωσή της στα 1453 υπήρξε και η οικογένεια των Θεοτόκηδων ή Θεοτοκόπουλων. Άλλοι απ’ αυτούς κατευθύνθηκαν στην Ενετοκρατούμενη Κέρκυρα κι άλλοι στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη. Εδώ στην Κρήτη οι Θεοτοκόπουλοι θα ριζώσουν, θα κάνουν δικό τους φέουδο με τίτλους αναγνωρισμένους από τους Ενετούς στο Φόδελε, στη Ρογδιά κι ακόμα κτήματα πάνω στο λιμάνι του Ηρακλείου.
Στα 1541 γεννιέται ο Δομήνικος. Θα πάρει τα πρώτα ελληνικά γράμματα στο μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα, όπου οι μοναχοί αντιγράφουν παλαιά κείμενα αλλά και ζωγραφίζουν. Οι παραστάσεις της μεταβυζαντινής τέχνης αλλά και της παραδοσιακής λαϊκής πάνω στους  τοίχους των εκκλησιών και τις φορητές εικόνες χαράσσουν στην ψυχή του παιδιού τον κόσμο που θα υπηρετήσει.
Ακόμα οι λειτουργίες, που τότε οι πιο πολλές γινόντουσαν μες στη νύχτα, όταν το σκοτάδι εναλλασσόταν με τις αναλαμπές των κεριών, θ’ ανοίξουν γι’ αυτόν τον δρόμο προς τον μυστικισμό, την ένωση δηλαδή του ανθρώπου με τον Θεό, βίωμα που θ’ αποδώσει στο έργο του.
Δεκαπέντε-δεκαέξι ετών, στο Ηράκλειο πλέον, ο Δομήνικος βρίσκεται στο Μετόχι της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, όπου οι μοναχοί λειτουργούσαν την περίφημη Σχολή Γραμμάτων και Τεχνών με θρησκευτική αλλά και εθνική δράση.
Σ’ αυτό το εργαστήρι του ελληνισμού, δάσκαλοι σπουδασμένοι στην Αναγεννησιακή Ιταλία, διακεκριμένοι ανάμεσα στους μεγάλους της Ευρώπης, όπως ο Ιάκωβος Μορζήνος, θα δώσουν στον νεαρό Δομήνικο τις βάσεις της ευρύτατης κλασσικής παιδείας που του επέτρεψε ν’ αναγνωριστεί ως σοφός στους κύκλους της Βενετίας, της Ρώμης και του Τολέδο.
Στο ίδιο Σιναϊτικο Μετόχι οι μεγάλοι κρητικοί της μεταβυζαντινής Τέχνης ζωγράφοι, όπως ο Ιερεμίας Παλλαδάς, ο Κλόντζας και ο κορυφαίος Μιχαήλ Δαμασκηνός θα συνυπάρξουν ώστε όταν θ’ ανοίξει ο Δομήνικος τα φτερά του για την Δύση να είναι τέλειος αγιογράφος. Αυτό δείχνουν άλλωστε διασωθέντα έργα του της εποχής εκείνης, αλλά και οι αμοιβές του, εφάμιλλες μ’ εκείνες του Τιτσιάνο & του Τιντορέττο.  

Στη Δύση
Νοιώθει πια διψασμένος για τα νάματα της Αναγέννησης που κλίνει προς την δύση της. Αυτός δεν το γνωρίζει, διότι τα μεγάλα ονόματα υπάρχουν ακόμη στην Βενετία, στη Ρώμη και την Φλωρεντία. Πιστεύει ότι η βυζαντινή πειθαρχία εμποδίζει την ιδιοσυγκρασία του που είναι αχαλίνωτη πια. 

Βενετία 1568-1570
Στη Βενετία ζει ο αδελφός του ο Μανούσος, επιτυχημένος έμπορος. Στην Βενετία λοιπόν την μαγεύτρα, εκεί όπου η ελευθερία της Αναγέννησης έχει κατακτήσει εντυπωσιακά την Φύση, την Ζωή, τον Θάνατο, καθώς ο ζωγραφικός χρωστήρας αποδίδει όλες τις λεπτομέρειες κι ακόμα τον θρίαμβο της σάρκας.
Τότε δίνει σπουδαίο αναγεννησιακό έργο: «Η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό», όπου ζωάκια, σκυλάκια, περιστέρια γεμίζουν το θέμα του.Του χρειάζεται μια τεχνική παραπάνω, η προοπτική, το τρισδιάστατο, για να ζωντανέψει τον φυσικό κόσμο.
Κατορθώνει και μαθητεύει κοντά στον κορυφαίο δάσκαλο της Βενετίας, τον Τιτσιάνο Βετσέλλιο. Υιοθετεί τα μυστικά του δασκάλου του: προοπτική τολμηρή, σάρκα σφύζουσα και πορφύρα θαυματουργή.
Η Μοίρα έχει προδιαγράψει την πορεία του. Στην Βενετία συναντά τον Τιντορέττο. Είναι ο δάσκαλος που θαυμάζει την βυζαντινή τέχνη. Στην Βενετία, το Βυζάντιο είναι παρόν και ζητά την ανάστασή του.
Στα ελληνικά τυπογραφεία του Μάξιμου Μαργούνιου κρητός, του Μανούτιου κρητός, του Ανδρέα Κουνάδη πατρινού, συναντώνται επιφανείς έλληνες, πρέσβεις, μεγιστάνες: εκεί… κι ο Δομήνικος.
Στην Βενετία, τη θυγατέρα της Κωνσταντινούπολης, οι δημόσιες γιορτές, οι θαυματουργές εικόνες, κρητών κυρίως ζωγράφων, βροντοφωνούν: εδώ Βυζάντιο. Αυτό δεν το αντέχει ο Δομήνικος.
Ο Μανούσος, ο αδελφός του, έχει υψηλές γνωριμίες και στενές σχέσεις τόσο στην Ιταλία όσο και στην Ισπανία.

Ρώμη 1570
Δεύτερος σταθμός του η Ρώμη, στα 1570. Συστημένος θα μπει και θα εγκατασταθεί στο παλάτι του καρδιναλίου Φαρνέζε, όπου στεγάζεται ο πνευματικός κύκλος της αναλάμπουσας και δύουσας Αναγέννησης. Έγινε φίλος σπουδαίων ανθρώπων όπως του Φούλβιο Ορσίνι, διακεκριμένου ελληνιστή και βιβλιοθηκάριου των Φαρνέζε, που τον αποκαλούσαν «τελευταίο μεγάλο Ουμανιστή της Ρώμης», γνώστη δηλαδή της Αρχαίας Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας. Αυτός αγόρασε πίνακες του Δομήνικου και παρότρυνε κι άλλους πλούσιους ν’ αγοράσουν. Όλος αυτός ο κύκλος εντυπωσιάζεται από τη μόρφωση του Δομήνικου αλλά και την Τέχνη του.
Γράφτηκε γι’ αυτόν την εποχή εκείνη ότι «κανείς από τους ζωγράφους στη Ρώμη δεν είχε τεχνική τόσο σίγουρη και τόσο φρέσκια όσο ήταν η δική του… από την πολλήν εκτίμηση που του είχαν, τον φώναζαν ο  Έ λ λ η ν α ς, Il G r e c o» (ο γράψας ήταν ο Ιούλιος Καίσαρας Μαντσίνι, γιατρός του Ουρβανού Η΄, ο οποίος έγραψε χρονικό για τους καλλιτέχνες της εποχής). Κι όμως στον ίδιο χρόνο ο Δομήνικος γράφει πίσω από μια εικόνα της Θεοτόκου με την Ελισάβετ «ΤΙΠΟΤΑ ΔΕΝ ΜΕ ΙΚΑΝΟΠΟΙΕΙ». Επιδιώκει την λύτρωση. Καταπιάνεται πάλι με το θέμα της «Εκδίωξης των εμπόρων από τον Ναό» για ν’ αφαιρέσει όλα τα παραπανίσια φυσικά στοιχεία και να καταλήξει σε δυνατές κινήσεις κι ελάχιστες λεπτομέρειες.
Η φυλετική κληρονομικότητα παντοδύναμη! Η μεγάλη έκρηξη της προσωπικότητας! «Σαν καταστραφεί η Καπέλα Σιξτίνα με όλες τις τοιχογραφίες του Μιχαήλ Αγγέλου, εγώ μπορώ να τις αντικαταστήσω με έργο ισότιμο και ευλαβέστερο», δήλωσε σε κύκλο διανοουμένων, όταν ο πάπας Πίος Ε’ έβαλε να «ντύσουν» μερικές φιγούρες της Δευτέρας Παρουσίας του Μιχαήλ Αγγέλου, επειδή τις έβρισκε άσεμνες για τον χώρο.
Ο Δομήνικος θεωρήθηκε ιερόσυλος, αφού ο Μιχαήλ Άγγελος με τον γιγαντισμό της Τέχνης του διατράνωνε την παντοδυναμία του Πάπα απέναντι στους προτεστάντες.
Μέσα στο κατασκότεινο δωμάτιό του κλεισμένος αρνείται για μέρες να δει τον ήλιο, το φως. Μένει ακίνητος με κλειστά μάτια. Διαλογίζεται. Βγάζει ό,τι φωτεινό έχει μέσα του, καθώς αναζητά το ουράνιο φως, το ασύγκριτο. Αναζητά το δικό του εσωτερικό φως, που αξιώθηκε ν’ απαθανατίσει στα έργα του.
Τελικά, αποτραβήχτηκε απ’ το παλάτι Φαρνέζε σ’ ένα φτωχικό εργαστήρι με μεγάλη δυσχέρεια, έχοντας συντροφιά τον μαθητή του Λαττάντσιο Μπονάστρι και τον πιστό του Φραγκίσκο Πρεβόστε.
Δεν τον κρατά πια η Ρώμη. Ήδη η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου εδώ και 20 χρόνια κτυπά αλύπητα τον υλισμό του Βατικανού, την απομάκρυνση από την αληθινή πίστη και την απλή ζωή των πρωτοχριστιανικών χρόνων, κτυπά τον πλουτισμό των παπών, τα συγχωροχάρτια, την διαιώνιση της αγραμματοσύνης του λαού. Η Ιερά Εξέταση βασανίζει αλλά δεν μεταρρυθμίζει.

Τολέδο 1577
Τότε σαν από μηχανής θεός, ένας ισπανός αριστοκράτης, απ’ τον κύκλο των Φαρνέζε, ο δον Λουίς ντε Καστίγια τον συστήνει μ’ επιστολή στον αδελφό του Δον Διέγο, διάκονο στη μητρόπολη του Τολέδο, ο οποίος φροντίζει και του ανατίθενται διακοσμήσεις ναών, αμέσως.
Είναι η εποχή που ο Φίλιππος Β’ βασιλεύς της Ισπανίας τελείωσε το αυστηρό, δωρικό παλάτι του Εσκοριάλ και θέλει να το διακοσμήσουν οι επιφανέστεροι καλλιτέχνες της Ιταλίας. Στο Τολέδο ο Δομήνικος για… παραγγελίες και μόνον; Όχι!

Μετά τους Άραβες
Από το 1100μ.Χ το Τολέδο κι η Λισσαβόνα είχαν ελευθερωθεί απ’ την κατοχή των Αράβων με Σταυροφορία, την περίφημη Reconquista.
Η κατάληψη αυτή άφησε άναυδους τους χριστιανούς ελευθερωτές, όταν βρέθηκαν μπροστά σ’ έναν πολιτισμό πολύ ανώτερό τους. Al Andalus, αραβικά η μουσουλμανική Ισπανία: αναβαθμισμένο εμπόριο, λαμπρή βιοτεχνία, επιστημονικότητα και Πανεπιστήμια με λόγιους και…το θαύμα, οι βιβλιοθήκες!
Ελληνικά έργα στις αραβικές βιβλιοθήκες, χαμένα για τους Ευρωπαίους, είχαν διασωθεί στα ελληνικά κέντρα πολιτισμού που είχαν κατακτήσει οι Άραβες από τον 6ο και 7ο αιώνα και τα είχαν μεταφράσει στα αραβικά, όπως:
Η Αλμαγέστη του Πτολεμαίου (αστρονομία, αστρολογία), η Θεραπευτική και οι ανατομικές εγχειρήσεις του Γαληνού, η Γεωμετρία του Ευκλείδη και το κορυφαίο… όλα τα έργα του Αριστοτέλη που παρέμεναν ως τότε χαμένα.
Στο Τολέδο, ο φωτισμένος αρχιεπίσκοπος Ρεμούνδος Α’ είχε καλέσει τους λατινομαθείς ελληνιστές, βυζαντινούς, εβραίους, άραβες λογίους, να μεταφράσουν τον Αριστοτέλη στα λατινικά.

Ναυμαχία Ναυπάκτου
Στο Τολέδο είχαν καταφύγει κι Έλληνες λόγιοι. Άλλωστε η Ισπανία, λίγο πριν φθάσει εκεί ο Greco, είχε τεθεί επικεφαλής της μεγαλύτερης ναυμαχίας μετά τη Σαλαμίνα, της ναυμαχίας της Ναυπάκτου/ Lepanto τον Οκτώβρη του 1571.
Εκεί οι ευρωπαϊκοί στόλοι καταβύθισαν τον τουρκικό σε μία ύστατη προσπάθεια ν’ απωθήσουν τους Τούρκους στην Ασία. Είναι η ναυμαχία όπου πολέμησε ο Θερβάντες, δημιουργός του Δον Κιχώτη.


Η προσωπικότητα
Στο Τολέδο λοιπόν ο Greco, διότι εκεί κτυπά η καρδιά της Ευρώπης ελληνικά.
Πριν φτάσει στο Τολέδο ο Δομήνικος περνά απ’ την Καταλονία. Κρατά στα χέρια του συστάσεις για τους ισχυρούς του Τολέδο και το παλάτι του Εσκοριάλ. Στην Καταλονία τον περίμενε η Μοίρα του και πάλι, όταν στάθηκε μπροστά στις τοιχογραφίες των καταλανών μοναχών του 1000-1100μ.Χ. Παρόμοιες με τις βυζαντινές!
Ίσως εκεί πήρε την απόφαση να εξωτερικεύσει αυτό που πράγματι ήταν: βυζαντινός κρητικός αλλά και αναγεννησιακός ευρωπαίος, οικουμενικός, προορισμένος με την ελληνική και ορθόδοξη ματιά ν’ αποκαλύψει την ουσία της Ιστορίας και της Ζωής κατά Πλάτωνα. Κατ’ αυτόν (Πλάτωνα), κι όταν ακόμα φθαρεί το σώμα κι αποχωριστεί απ’ την μορφή, η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει τέλεια, δίκαιη, άφθαρτη. Έτσι πρέσβευαν κι οι ορθόδοξοι θεολόγοι Πατέρες.
«Το σώμα είναι η φυλακή της ψυχής» είχε πει ο Πλάτων. Η βυζαντινή Τέχνη καταυγάζει αυτή την ιδεολογία. Το σώμα αγνοείται. Ακόμα και τα χέρια των αγγέλων καλύπτονται. Τα μάτια, τα μάτια με το απύθμενο βάθος δίνουν τον αγώνα να επικοινωνήσει και να ενωθεί ο άνθρωπος με το Θεό του. Αυτά τα μάτια ο Δομήνικος θα τα στρέψει προς τα πάνω, θα τα γεμίσει δάκρυα… λες και τα δάκρυα είναι χυμένο φως. Ουδείς μυς συσπάται. Ηρεμία. (Έργα σχετικά: «Ο Χριστός ο αίρων τον Σταυρό», «ο Χριστός στην Γεσθημανή», «η Μαγδαληνή»).
Όταν φθάνει ο Δομήνικος στο Τολέδο είναι, το νοιώθει ο ίδιος, «ο El Greco – El Griego».
Ζωγραφίζει για τη Μητρόπολη, για τον βασιλιά Φίλιππο Β’ τον ένθερμο πιστό στην συμπόρευση Εκκλησίας-Κράτους, ζωγραφίζει για ιδιώτες. Είναι μανιεριστής, με δική του πλέον τεχνοτροπία-μανιέρα, με κύτταρα Ορθοδοξίας, Βυζαντίου, ελληνικής αρχαϊκής παράδοσης. Όλ’ αυτά για να υπηρετήσει την ανέλιξη του ανθρώπου προς τον Θεό.
Συρρέει το Τολέδο στην Μονή του Αγ. Δομήνικου για να δει την «Ανάληψη της Θεοτόκου».

Ο Γκρέκο ξεπερνά την αναγεννησιακή θεματολογία που θέλει την Παναγία ν’ ανεβαίνει στον Ουρανό. Αυτός την τοποθετεί ήδη στο πεδίο των αγγέλων, ν’ ακτινοβολεί από καλωσύνη, ευτυχισμένη επειδή έχει πετύχει με τις παρακλήσεις της την συγχώρεση των αμαρτωλών και των πονούντων, που είναι –αλίμονο! – τόσοι πολλοί, χάρις… στην Ιερά Εξέταση! Οι απόστολοι που παρίστανται μένουν ήρεμοι, βαθυστόχαστοι να συζητούν το γεγονός, θα ’λεγες όπως γινόταν στην Πλατωνική Ακαδημία.
Οι παραγγελίες πάμπολλες. Γεμάτος ικανοποίηση υπογράφει μια μεγάλη εικόνα με θέμα το Μαρτύριο του Χριστού: καθαρά, ευανάγνωστα ελληνικά «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας».



Ο έρωτας
Ο μεγάλος έρωτας της ζωής του απογείωσε την έμπνευσή του. Η δόνια Χερώνυμα ντε Κουέβας συμβολίζει γι’ αυτόν την αγάπη και την καλωσύνη με τις οποίες τον δέχτηκαν οι Ισπανοί. Στα 1578 γεννιέται ο γιος του που θα φέρει τα γενεαλογικά ονόματα των Θεοτόκηδων - Γεώργιος Εμμανουήλ - αλλά και την Τέχνη του πατέρα του αργότερα.

Τα μεγάλα έργα
Ο Γκρέκο είναι πλέον ο ζωγράφος του Τολέδο.
Η Μητρόπολη τού παραγγέλλει το «Εσπόλιο», τη στιγμή του μαρτυρίου του Χριστού όταν «στρατιώται του ηγεμόνος εκδύσαντες τον Ιησού την χλαμύδα την κοκκίνην, έτυπτον εις την κεφαλήν».
Και πάλι η Αναγέννηση εκτοπίζεται μέσα στην συνείδησή του από την βυζαντινή παράσταση της προδοσίας του Ιούδα.
Το κρητικό του πείσμα κατορθώνει προσωπική επαφή με τον βασιλιά Φίλιππο, ο οποίος τον καλεί στο παλάτι του Εσκοριάλ και του αναθέτει το μαρτύριο του Αγ. Μαυρικίου, στρατιωτικού αγίου, που έσφαξαν οι δήμιοι του αυτοκράτορα Μαξιμιανού τον 3ο αιώνα μαζί με τους στρατιώτες του που ομολόγησαν πίστη στον Χριστό.
Μετά 4 χρόνια αγωνίας και αγώνα, ο El Greco δίνει κάτι μοναδικό στην παγκόσμια Τέχνη.
Αντί να παραστήσει το αιμοσταγές μαρτύριο, εκφράζει το προσωπικό πνευματικό μαρτύριο του αρχηγού που παρασύρει μαζί του στη μεγάλη θυσία χιλιάδες ανθρώπους που τον είχαν εμπιστευθεί για προστασία και νίκη.
Το έργο προφανώς έβαλε τον βασιλιά μπροστά στον ίδιο του τον εαυτό. Αυτός που θα ’πρεπε να είναι προστάτης των υπηκόων του άφηνε να βασανίζονται, να εκτελούνται από την Ιερά Εξέταση χιλιάδες αθώοι υπήκοοί του… Για ποιο σκοπό; Συμπαιγνία του Παπισμού με την κοσμική εξουσία.
Έτσι λοιπόν ο Φίλιππος πλήρωσε το έργο και διέταξε να το καταχωνιάσουν. Στη συνέχεια ανάθεσε σ’ έναν άσημο Ιταλό ζωγράφο να του αποδώσει «σωστά» αυτή τη φορά το μαρτύριο του αγίου.
Ο Δομήνικος απογοητεύτηκε. Όμως το Τολέδο έκανε τα πάντα για να δώσει στον ζωγράφο του πεποίθηση και γαλήνη.
Τότε αποτύπωσε την ισπανική κοινωνία της εποχής σε πορτραίτα.
Γίνεται πλούσιος, κατοικεί σ’ ένα από τα πολυτελέστερα σπίτια του Τολέδο, την οικία του μαρκησίου ντε Βιλλένα. Ζει μες στην πολυτέλεια, δέχεται φίλους πλουσιοπάροχα, διαθέτει μόνιμους μουσικούς. Η Μουσική για τον κάθε κρητικό είναι βίωμα, όχι διασκέδαση. Απαθανάτισε τα μουσικά όργανα της Αναγέννησης, βιόλες, άρπες, τρομπέτες, σπινέτα, στα χέρια αγγέλων.


Η Τέχνη του
Από τα 1580 η ζωγραφική του αλλάζει. Η προοπτική των βενετσιάνων απορρίπτεται. Ακολουθεί φόρμες βυζαντινές, επίπεδες, επιμήκεις, χωρίς βάθος. Επιδιώκει να υποχωρήσει ο φυσικός κόσμος και να κυριαρχήσει ο πνευματικός. Έτσι προκύπτει η επιπεδοποίηση και η επιμήκυνση των σωμάτων. Κι ακόμα τα τεθλασμένα σύννεφα βάφονται με πυρακτωμένο φως. Ο Χριστός του δεν ενσαρκώνει την ομορφιά όπως στους σύγχρονούς του καλλιτέχνες αλλά την θεότητα που ταυτίζεται με το φως. Οι μορφές των ηρώων του στερούνται σωματικότητας, επιμηκύνονται τόσο ώστε παίρνουν το σχήμα της φλόγας.
Ήταν η εποχή που η Αγία Τερέζα της Άβιλα διακήρυττε ότι με την προσευχή και την νηστεία ο άνθρωπος πρέπει ν’ ανέβει στον ουρανό σαν φλόγα για να ενωθεί με τον Θεό, η σάρκα να λοιώσει σαν κερί.
Έτσι απολογήθηκε στην Ιερά Εξέταση όταν τον ανέκρινε μήπως κι ήταν αιρετική η Τέχνη του. ΄Ισως ήταν διπλωματική υπεκφυγή ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης, της οποίας τα εγκλήματα ήσαν καθημερινότητα. Τα εκτεθειμένα πτώματα αθώων, διαστρεβλωμένα, αποστεωμένα από τα βασανιστήρια-πιστεύω-ότι στα μάτια του Δομήνικου φάνταζαν ως μάρτυρες άγιοι, που έπρεπε με την Τέχνη του ν’ αναδείξει, καθαγιάζοντάς τα μέσα σε ιερούς χώρους εις την αιωνιότητα, ώστε όσο θα ζει η Ανθρωπότητανα θυμάται τι σημαίνει «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα».
Ο πρωθιερέας της γειτονικής του εκκλησίας, του Σαν Τομέ, του παραγγέλλει ν’ απαθανατίσει τον θρύλο της κηδείας του κόμη Δον Γονζάλο Ρουϊθ, αυθέντη του Οργκάθ στα 1323.
Μας λέει ο θρύλος ότι την ώρα της κηδείας του κόμη κατέβηκαν απ’ τον ουρανό ο άγιος Στέφανος ο πρωτομάρτυρας και ο άγιος Αυγουστίνος. Πήραν στα χέρια τους το σκήνωμα του άρχοντα και το μετέφεραν στον τάφο.
Η παρουσία δύο αγίων, η συγκέντρωση της αριστοκρατίας και του ιερατείου του Τολέδο φέρνουν στον Γκρέκο την παράσταση της πιο αγαπητής σύνθεσης της βυζαντινής αγιογραφίας, της «Κοίμησης της Θεοτόκου». Εκεί την Παναγία σηκώνουν δύο απόστολοι, οι υπόλοιποι τριγύρω, ενώ ο Χριστός παραλαμβάνει την ψυχή της σαν βρέφος.
Ο Γκρέκο χωρίζει τον πίνακα σε δύο οριζόντια μέρη πάνω και κάτω. Κάτω η κηδεία με τους δύο αγίους και τους ισπανούς ευγενείς. Πάνω, ο Ουρανός με τον Χριστό στον θρόνο κι εκατέρωθεν η Θεοτόκος με τον αη-Γιάννη σε στάση δέησης. Γύρω τους άγγελοι και άγιοι μεταξύ των οποίων κι ο Φίλιππος Β’. Τα πόδια των αγγέλων σχεδόν αγγίζουν τα κεφάλια των ευγενών, στων οποίων τα πρόσωπα αποδίδονται φίλοι του Γκρέκο, όπως ο Αντόνιο ντε Κοβαρούμπιας, ο σοφός νομομαθής ελληνιστής και ο αδελφός του Ντιέγκο, διάσημος θεολόγος κι επίσκοπος της Σεγκόβια. Ο ίδιος ο ζωγάφος είναι παρών΄μας κοιτάζει.
Σε πρώτο πλάνο ο γιος του Γεώργιος Εμμανουήλ μάς δείχνει το όλο θέμα. Απ’ την τσεπούλα του, το μαντηλάκι του λευκό απαθανατίζει την χρονολογία-«1578»- της γέννησής του.
Ιδεολογικά, πέρα από την ύψιστη καλλιτεχνική του αξία, ο πίνακας φέρνει το ελπιδοφόρο μήνυμα στον νέο άνθρωπο κάθε εποχής ότι με την βαθειά πίστη και την αναζήτηση του πνευματικού φωτός επιτυγχάνεται η θέαση του θεϊκού χώρου.
Ο ίδιος ο Γκρέκο το κατάφερε, διότι καθώς με την ζωγραφική του απέδιδε θρησκευτικά θέματα, συγχρόνως μελετούσε νεοπλατωνικούς, όπως Πλωτίνο, ο οποίος πρέσβευε ότι με τον διαλογισμό μπαίνει ο άνθρωπος στο μυστήριο της ταύτισης με τον Θεό που είναι Φως. Διαπιστώνουμε ότι τα σώματα του Greco είναι αυτόφωτα.
Στους λόφους του Τολέδο, με τους ωραίους κήπους, τους Θιγκαράλιες, τα βραδάκια περπατεί με φίλους και κουβεντιάζει φιλολογικά και τέτοια φιλοσοφικά ζητήματα. Ανάμεσά τους κι ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες, μοναχοί φιλόσοφοι, βιβλιοθηκάριοι ελληνιστές του ανακτόρου του Εσκοριάλ. Όλοι θαυμάζουν την διαλεκτική ικανότητα του Γκρέκο.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, το σπίτι του θα γεμίσει Έλληνες, όχι αυτούς του Τολέδο όπως οι καλλιγράφοι αντιγραφείς ελληνικών χειρογράφων Ανδρέας Δαρμάριος και Αντώνιος Καλοσυνάς – κρητικοί κι οι δυο – αλλά από πρόσφυγες από τα μέρη απ’ όπου ξήλωναν οι Τούρκοι την βενετσιάνικη κυριαρχία. Όλοι ανεξαιρέτως βρήκαν καταφύγιο κοντά στον Γκρέκο και διευκολύνσεις για να στεριώσουν στην φιλόξενη Ισπανία.
Δυο χρόνια πριν απ’ αυτούς είχε φθάσει ο αδελφός του Μανούσος απ’ την Βενετία, ημιπαράλυτος, για να πεθάνει κοντά στον Δομήνικο, στα 1604.
Καθώς οι γνωστοί και οι φίλοι φεύγουν απ’ τη ζωή και η μοναξιά τον σφίγγει, προχωρεί με την Τέχνη του στην εξαϋλωση των σωμάτων. Οι Παναγίες του, οι άγγελοί του, οι άγιοι κι οι απόστολοί του επιμηκύνονται τόσο που χάνουν πια το σχήμα τους. Γίνονται αιθέρας και φως.

Μπήκα πολλές φορές στον πειρασμό κι αναρωτήθηκα αν οραματίσθηκε στο τέλος της ζωής του ένα έργο με θέμα τη δική του κηδεία. Τολμώ να το φαντασθώ έτσι:
μιαν αγιογραφία όπου ο μέγας Πλάτων απ’ τη μια κι ο προστάτης του Χάνδακα Αη-Μηνάς με πανοπλιά απ’ την άλλη, σηκώνουν το σκήνωμά του με γύρω-γύρω τους Σιναϊτες δασκάλους του, τον Μιχαήλ Δαμασκηνό και τους Καταλανούς μοναχούς, λουσμένους στο φως, όλους με μακρουλά βαθυστόχαστα πρόσωπα.
Ψηλά στον Ουρανό την Παναγία μες στην αγκαλιά των Αγγέλων και στην ζενιθιακή αψίδα μέσα στο δικό του τ’ απαράμιλλο φως τον Απόλλωνα πλάι-πλάι με τον Χριστό να τον καλωσορίζουν όχι σαν μωρό αλλά σαν μια δέσμη χρωμάτων που αυτός καθαγίασε με τον χρωστήρα του: το κόκκινο της βυζαντινής πορφύρας, το βαθύ γαλάζιο του κρητικού πελάγους, το γκρίζο των γρανιτένιων βουνών της Κρήτης, το κίτρινο του σταχυού.
Στις 7 Απριλίου του 1614, 73 χρονών, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος αναλήφθηκε μπροστά στα μάτια του γιου του, και του Κωνσταντίνου Φωκά, γιου του πιο εγκάρδιου και συμπαραστάτη φίλου του Δημητρίου και του γιατρού του, Δημήτρη Παραμουλή.
Δεν ήθελε τον τελευταίο μήνα ισπανούς φίλους του κοντά του, μόνο Έλληνες. Ν’ ακούει τη γλώσσα του κι ιστορίες του τόπου του.
 

                                                     Στη μνήμη του:
                                           «Και πώς να σ’ αποχωριστώ και πώς να σου μακρύνω
                                             και πώς να ζήσω δίχως σου στον ξορισμόν εκείνο…

                                              Εσίμωσε το τέλος μου, μάθες το θες κερά μου
                                              στα ξένα πως με θάψασι κι εκεί ‘ν’ τα κόκκαλά μου»
                                                                                     Βιτσέντζος Κορνάρος

                                                                                                   

                                                             Θέλγη Καταχανάκη                                                                   

                                                                                  Πηγή: www.eyeland.gr

                       Τελειώνοντας, να ακόμη ένα σχετικό διαμάντι από το αρχείο της ΕΡΤ...