Αστερίξ: Ο Αγώνας των Αρχηγών (λεξιλογική προσέγγιση)...

Οι 24 τόμοι του Αστερίξ (κοινή δημιουργία του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό) είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μας, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόθυμα -και η ανταπόκρισή σας σε αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν πολύ θετική, οπότε είχαμε πει ότι θα αρχίσουμε να παρουσιάζουμε στο ιστολόγιο, έναν προς έναν, τους 24 τόμους του Αστερίξ, κάτι που, με μια συχνότητα έναν τόμο κάθε δίμηνο, θα μας πάρει τέσσερα χρόνια.

Ξεκινήσαμε τον Οκτώβριο με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) ενώ στα τέλη Απριλίου παρουσίασα τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών».

Θυμίζω ότι οι περιπέτειες του Αστερίξ κυκλοφόρησαν στα ελληνικά πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου (σε μετάφραση αρχικά του Κώστα Ταχτσή και μετά του Αργύρη Χιόνη) ενώ αργότερα κυκλοφόρησαν σε νέα μετάφραση (της Ειρήνης Μαραντέι) από τις εκδόσεις Μαμούθ, που είναι και η έκδοση που (νομίζω πως) βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο εμπόριο.

Εγώ έχω γαλουχηθεί με τις μεταφράσεις του Ψαρόπουλου, και ομολογώ πως τις βρίσκω καλύτερες, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι τις έχω συνηθίσει. Από την άλλη, ο δεύτερος μεταφραστής βρίσκεται σε δύσκολη θέση, διότι ίσως αισθάνεται αναγκασμένος να αποφύγει τα λογοπαικτικά ευρήματα του πρώτου. Ένα σταθερό χαρακτηριστικό των παρουσιάσεων που κάνω εδώ είναι η σύγκριση των δύο ελληνικών μεταφράσεων, Ψαρόπουλου και Μαμούθ.

Ωστόσο, με τη σημερινή περιπέτεια, εννοώ τον Αγώνα των Αρχηγων, συμβαίνει κάτι περίεργο. Δηλαδή, ενώ ο φίλος μας ο Cyrus Monk προσφέρθηκε να σκανάρει την περιπέτεια αυτή και καναδυό ακόμα (και με απάλλαξε από τον κόπο), και ενώ την έχω ανεβάσει και μπορείτε να την διαβάσετε εδώ ή να την κατεβάσετε από εδώ (χωρίς το εξώφυλλο), διαπιστώνω ότι και στην έκδοση Μαμούθ η συγκεκριμένη περιπέτεια, τουλάχιστον όπως κυκλοφορεί σε ηλεκτρονική μορφή (εδώ ας πούμε) είναι ολόιδια με την έκδοση Ψαρόπουλου (αν δείτε το αρχείο pdf, το εξώφυλλο έχει τη φίρμα του Ψαρόπουλου και το οπισθόφυλλο του Μαμούθ). Οπότε, δεν ξέρω αν υπήρξε ξεχωριστή μετάφραση Μαμούθ, η αν χρησιμοποιήθηκε κατόπιν αδείας η μετάφραση της έκδ. Ψαρόπουλου, αλλά το σίγουρο είναι πως σήμερα θα παρουσιάσουμε μόνο τη μετάφραση του Αργύρη Χιόνη (εκδ. Ψαρόπουλου).

Ο Αγώνας των αρχηγών ανήκει στην κατηγορία των στατικών περιπετειών, δηλαδή των περιπετειών που η δράση εκτυλίσσεται μέσα και γύρω από το γαλατικό χωριό -σε αντιδιαστολή με τις ταξιδιωτικές περιπέτειες που περιλαμβάνουν ταξίδι σε μακρινά μέρη. Είναι μια από τις πιο πλούσιες σε πλοκή περιπέτειες της κατηγορίας αυτής.

Να διηγηθώ σύντομα την υπόθεση. Ο διοικητής του ρωμαϊκού στρατόπεδου του Μπαμπαόρουμ είναι απελπισμένος με τους Γαλάτες που ξυλοκοπούν τους λεγεωνάριούς του, αλλά ο πονηρός υποδιοικητής του έχει βρει μια σατανική λύση. Βαθύς γνώστης των γαλατικών εθίμων, κάνει λόγο για τον «Αγώνα των αρχηγών», παλιό έθιμο σύμφωνα με το οποίο ένας Γαλάτης αρχηγός έχει δικαίωμα να προκαλέσει σε αγώνα πάλης τον αρχηγό άλλου χωριού -και ο νικητής γίνεται αρχηγός και στα δύο. Και καθώς υπάρχει ένας γιγαντόσωμος Γαλάτης αρχηγός που είναι φανατικός φίλος των Ρωμαίων, προτείνει να προκαλέσει τον Μοναρχίξ και να πάρει υπό τη δικαιοδοσία του το ανυπότακτο χωριό. Το μόνο πρόβλημα είναι το μαγικό φίλτρο που διαθέτουν οι Γαλάτες, γι’ αυτό οι Ρωμαίοι στέλνουν ένα καμουφλαρισμένο απόσπασμα λεγεωναρίων να απαγάγουν τον δρυίδη Πανοραμίξ. Τη στιγμή της απαγωγής όμως, ο Αστερίξ κι ο Οβελίξ βρίσκονται εκεί κοντά -και πριν προλάβει να επέμβει ο Αστερίξ, ο Οβελίξ εκσφενδονίζει ένα μενίρ που διώχνει μεν τους επίδοξους απαγωγείς αλλά χτυπάει κατακέφαλα τον μάγο και τον αφήνει αναίσθητο.

Όταν ο μάγος ξυπνάει, δεν αναγνωρίζει κανέναν: έχει χάσει το μνημονικό του και μαζί και την ικανότητα να φτιάχνει το μαγικό φίλτρο! Οι Ρωμαίοι το πληροφορούνται αυτό κι έτσι ο Ρωμαιολάγνος (άλαμου) αρχηγός προκαλεί τον Μοναρχίξ στον αγώνα των αρχηγών, ενώ ο Αστερίξ προσπαθεί να κάνει τον δρυίδη να θυμηθεί πώς φτιάχνεται το μαγικό φίλτρο, δίνοντάς του μια χύτρα και άφθονα υλικά. Επισκέπτονται μάλιστα κι έναν ονομαστό δρυίδη-γιατρό, ο οποίος δέχεται να έρθει στο χωριό και να γιατρέψει τον σεβάσμιο δάσκαλό του. Το δυστύχημα είναι ότι ο Οβελίξ, θέλοντας να δειξει στον γιατρό πώς τραυματίστηκε ο δρυίδης, του ρίχνει κι αυτουνού ένα μενίρ κατακέφαλα και τον αφήνει αναίσθητο -κι έτσι χάνει κι αυτός τη μνήμη του. Κι ενώ στο χωριό οι δυο αμνησικοί δρυίδες παίζουν με τις μαρμίτες, ο Μοναρχίξ αρχίζει να προπονείται, βλέποντας ότι θα αναγκαστεί να δώσει τον Αγώνα των αρχηγών χωρίς τη βοήθεια του φίλτρου. Η μεγάλη μέρα έρχεται και αρχίζει ο αγώνας -ή μάλλον το κυνηγητό, αφού ο Μοναρχίξ τρέχει γύρω-γύρω για να μην τον πετύχουν οι γροθιές του γιγαντόσωμου αντιπάλου του. Την ίδια στιγμή στο χωριό ο δρυίδης ανακατεύοντας στην τύχη διάφορα βότανα φτιάχνει ένα φίλτρο που του ξαναδίνει τα λογικά του, κι αμέσως ενημερώνεται για την κατάσταση, φτιάχνει το μαγικό φίλτρο και τρέχουν στον τόπο της αναμέτρησης να αναγγείλουν το χαρμόσυνο νέο. Ακούγοντάς το ο Μοναρχίξ νιώθει τις δυνάμεις του να διπλασιάζονται και με μια κατραπακιά αφήνει ξερό τον Ρωμαιόφιλο αρχηγό. Η ιστορία τελειώνει με το καθιερωμένο τσιμπούσι.

Η περιπέτεια κυκλοφόρησε στα γαλλικά το 1965-66 σε συνέχειες και το 1966 σε τόμο. Ήταν η 7η της σειράς των 24 τόμων. Ο γαλλικός τίτλος είναι Le combat des chefs -The Big Fight στα αγγλικά. Στοιχεία από την πλοκή έχουν γίνει ταινία κινουμένων σχεδίων (Le coup du menhir, 1989) ανακατεμένα με στοιχεία της υπόθεσης της περιπέτειας Ο μάγος.

Τα ονόματα των ηρώων.

 

* Ο Ρωμαίος διοικητής είναι σχεδιασμένος με πρότυπο τον Μπενίτο Μουσολίνι όχι μόνο στη φυσιογνωμία (αριστερά στην εικόνα) αλλά και στα φερσίματά του (π.χ. πομπώδης ομιλία). Στα γαλλικά ονομάζεται Langélus, μάλλον απροσδόκητο όνομα αφού angélus είναι μια προσευχή της καθολικής εκκλησίας. Στα ελληνικά ονομάστηκε Μουσολίνιους, που το βρίσκω αυτονόητο, παρατηρώ όμως ότι σε κανένα από τα αστεριξολογικά σάιτ που ανέτρεξα δεν επισημαίνεται η ομοιότητα με τον Μουσολίνι. Στα αγγλικά: Nebulus Nimbus.

* Με την ευκαιρία να πούμε ότι ο διάλογος αριστερά έχει ένα ωραίο λογοπαίγνιο: Rome va te sonner les cloches θα πει «θα σου τα ψάλει» (κατά λέξη: θα σου χτυπήσει τις καμπάνες), που ταιριάζει με το όνομα Langélus (προσευχή, είπαμε). Ο Χιόνης μεταφράζει: Αλλιώς, φωτιά στα μπατζάκια σου απ’ τη Ρώμη.

* Ο πονηρός υποδιοικητής λέγεται στα γαλλικά Perclus, που θα πει (περίπου) καθηλωμένος. Το ελληνικό όνομα και πάλι είναι πιο σχετικό με τον χαρακτήρα του προσώπου: Αλεπούδιους.

 

* Ο ρωμαιόφιλος (ή ρωμαιόδουλος) Γαλάτης αρχηγός λέγεται στα γαλλικά Aplusbégalix, που σημαίνει a + b = x. Ο Χιόνης τον είπε Βλακομπουμπουνίξ, αν και περισσότερο με κτηνώδη δύναμη παρά με ογκώδη άγνοια ταιριάζει. Φανατικός ρωμαιόφιλος, έχει κρεμάσει στον τοίχο του domus του ένα ταμπελάκι Rome sweet Rome (περιττό να επισημάνω το λογοπαίγνιο) και στην εικόνα αριστερά χαιρετάει τους Ρωμαίους λέγοντας: Καλωσορίσατε πολυαγαπημένοι μας εισβολείς! Θέλει να ενσταλάξει ρωμαϊκές αξίες και στους υπηκόους του, κι έτσι π.χ. λέει «Μα τον Δία και μα τον Τουτάτη».

Η συνεργασία με τον κατακτητή είναι μείζον θέμα της περιπέτειας, και οι Γκοσινί και Ουντερζό είπαν σε μεταγενέστερες συνεντεύξεις ότι είχαν ρητά κατά νου τους Γάλλους που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς κατά την Κατοχή -και μην ξεχνάμε ότι η ιστορία κυκλοφόρησε το 1965, όταν οι αναμνήσεις της Γαλλίας του Βισύ και του Πεταίν ήταν πολύ πιο νωπές.

* Μια από τις πιο αστείες επιμέρους ιστορίες της περιπέτειας είναι τα βάσανα ενός Ρωμαίου λεγεωνάριου, του Plutotqueprevus, λογοπαίγνιο με τη φράση plus tôt que prévu (νωρίτερα από το αναμενόμενο). Στα ελληνικά αποδόθηκε Απρόβλεπτους, και ο καημένος δέχεται τη διαταγή να πάει να κατασκοπέψει τους Γαλάτες, μεταμφιεσμένος σε δέντρο. Οι Γαλάτες τον πιάνουν και τον βάζουν να δοκιμάζει όλα τα φίλτρα που φτιάχνει στην τύχη ο παραλοϊσμένος Πανοραμίξ, κι έτσι ο Απρόβλεπτους αλλάζει χρώματα και στο τέλος γίνεται πανάλαφρος και επιστρέφει πετώντας στο ρωμαϊκό στρατόπεδο, προς μεγάλη ικανοποίηση ενός μπούφου που τον είχε πιάσει φίλο και τον ακολουθούσε πιστά από την εποχή που ήταν δέντρο. Όλη αυτή η υπο-ιστορία είναι τίγκα στα λογοπαίγνια, οπότε δίνω ένα μόνο παράδειγμα:

Ο Αστερίξ του λέει (στην ελληνική μετάφραση): Μη συγχίζεσαι, γιατί σου ανεβαίνει το αίμα στο κεφάλι και μελιτζανίζεις. Στα γαλλικά υπάρχει εύκολο λογοπαίγνιο με τα couleur (χρώμα) και colère (θυμός). Πιο ενδιαφέρον, και αμετάφραστο, λογοπαίγνιο έχει η απάντηση του λεγεωνάριου: Δεκαπέντε χρόνια λεγεωνάριος και να καταντήσω μπλε. Στα γαλλικά όμως bleu είναι ο νέος φαντάρος, ο γιαννάκης, ο ψάρακας (εικάζω ότι η λέξη βγήκε από το «μπλε» δηλαδή το σχεδόν άψητο κρέας (βαθμίδα ακόμα πιο άψητη από το σαινιάν, σχεδόν περπατάει η μπριζόλα).

* Ο δρυίδης θεραπευτής που αναλαμβάνει να γιατρέψει τον Πανοραμίξ, σάτιρα των σύγχρονων ψυχαναλυτών, ονομάζεται Amnésix, φυσικά Αμνησίξ στα ελληνικά. Είναι πολύ κοντός και κάνει το λάθος να αποκαλέσει χοντρό τον Οβελίξ με αποτέλεσμα μεταξύ τους να υποβόσκει έχθρα διαρκής.

«Καλύτερα να’σαι λίγο παχουλός, παρά μπασμένος! Έτσι Αστερίξ;» λέει ο Οβελίξ, πολύ χαρούμενος που ο Πανοραμίξ στο προηγούμενο καρεδάκι είχε αποκαλέσει «μπασμένο» τον Αμνησίξ.

* Υπάρχουν και μερικά δευτερεύοντα πρόσωπα. Ένας καθηγητής ξένων γλωσσών στο χωριό του Ρωμαιόφιλου Γαλάτη ονομάζεται Berlix, υπαινιγμός για τις μεθόδους γλωσσών Berlitz. Χαμπακίξ είναι η απόδοση του Χιόνη, από τα γνωστά τότε φροντιστήρια ξένων γλωσσών Χαμπάκη (ακόμα υπάρχουν). Επίσης, η όμορφη γραμματέα του γιατρού Αμνησίξ λέγεται Boufiltre, λογοπαίγνιο από το bout de filtre, η άκρη του τσιγάρου που έχει το φίλτρο, Δραμαμίνη στα ελληνικά.

Ένα καρεδάκι με αλλεπάλληλα λογοπαίγνια αξίζει να το δούμε. Είναι το απόσπασμα των λεγεωναρίων που πάει να απαγάγει τον Πανοραμίξ στο δάσος, και έχουν μεταμφίεση παραλλαγής για να μοιάζουν με θάμνους, και κάνουν όλοι λογοπαίγνια με φυτά.

Στα ελληνικά:

– Προσπαθήστε να φαίνεστε όσο γίνεται πιο χόρτα
– Μας κάνει το βαρύ πεπόνι ο μάπας
– Εμένα με τρώει η καρωτίδα μου
– Τρέμω σα φύλλο στο βοριά!
– Σα ρόδο μαραμένο η καρδούλα μου!
– Φύτεψε κι εσύ ένα δέντρο, μπορείς!
– Δεν αφήνετε αυτά τα οδυνηρά λογοπαίγνια… Αρκετά βάσανα έχουμε κι έτσι.

Και λίγο παρακάτω οι λεγεωνάριοι «αποφάσισαν να ριζώσουν» και ο επικεφαλής τους απειλεί «θα σας κάνω με τα κρεμμυδάκια παλιοκολοκύθες».

* Στην αρχή (σελ. 2), εκεί που ο υποδιοικητής εξηγεί το έθιμο του Αγώνα των αρχηγών, λέει ότι αν ο αγώνας λήξει ισόπαλος, οι δυο αρχηγοί ρίχνουν ο ένας στο κεφάλι του άλλου μια μπάλα άχυρο και «όποιον πάρει η μπάλα». Ωραία η ελληνική απόδοση. Στα γαλλικά: Si les chefs sont de force égale, ils ont le droit de se jeter des ballots à la tête; on dit alors qu’ils sont en ballottage. Ωραίο λογοπαίγνιο με τη γαλλική πολιτική ζωή, διότι ballot είναι οι μπάλες το άχυρο αλλά ballotage είναι η ψηφοφορία στον δεύτερο γύρο των γαλλικών εκλογών, ανάμεσα στους δύο επικρατέστερους υποψήφιους του πρώτου γύρου.

* Για τους ληξίαρχους του Αστεριξοχωριού σημειώνουμε ότι είναι η πρώτη χρονολογικά περιπέτεια στην οποία εμφανίζεται η γυναίκα του αρχηγού Μοναρχίξ, σε ένα καρεδάκι στην σελ. 13 πάνω αριστερά, αν και δεν έχει όνομα και δεν μοιάζει με τη Μιμίνα των επόμενων περιπετειών.

* Τέλος, αφού πέρασε όλη την περιπέτεια με τύψεις που «ένα χτυπηματάκι τόσο δα» έκανε τόσο κακό στον δρυίδη, και επηρεασμένος από τον Αμνησίξ που τον έλεγε συνεχώς χοντρό, ο Οβελίξ συνειδητοποιεί ότι ίσως έχει παχύνει λίγο, και αποφασίζει να κάνει δίαιτα. Έτσι, στο καθιερωμένο τσιμπούσι στο τέλος της περιπέτειας δηλώνει ότι θα φάει μόνο φρυγανιές «κι ίσως τους βάλω και κάτι τι επάνω» (avec peut-être un petit quelque chose dessus). Τι είναι αυτό το κάτι τι; ρωτάει πονηρά ο Αστερίξ, και ακολουθεί το αναμενόμενο «Ένα αγριογούρουνο, μα τον Τουτάτη!».

Στα νιάτα μας, η ατάκα αυτή είχε γίνει παροιμιώδης κάθε φορά που λέγαμε ότι δεν θα φάμε και πολύ -αν και δεν είχαμε ανάγκη από δίαιτα τότε, οι μισοί ήμασταν και στα χρόνια και στα κιλά και στο… περιτύπωμα.

            Νίκος Σαραντάκος                                            Πηγή:  sarantakos.wordpress.com